Ernest Mandel

Για τη διαλεκτική του έθνους και της ταξικής πάλης

(Νοέμβριος 1971)

Πρώτη δημοσίευση στα γαλλικά στο Mai (Βρυξέλλες), Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1972, σ. 7-14.

Μόνο ξεκινώντας από την κεντρικότητα της ταξικής πάλης μπορούμε να εξηγήσουμε την ανάπτυξη του εθνικισμού. Ωστόσο, το ότι η θεωρία του ιστορικού υλισμού δίνει στην ταξική πάλη πρωταρχική θέση στην ιστορία δεν σημαίνει ότι η ταξική πάλη είναι ο μοναδικός παράγοντας της ιστορίας. Στην πραγματικότητα, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές της ιστορίας άλλοι παράγοντες μπορούν να γίνουν πρωταρχικοί. Όποτε όμως ρωτάμε γιατί άλλοι παράγοντες μπορούν να γίνουν πρωταρχικοί, οδηγούμαστε πίσω στο ζήτημα της ταξικής πάλης. Η ανάπτυξη του εθνικισμού είναι μια τέτοια περίπτωση.

Προέλευση του έθνους στην αστική κοινωνία

Το εθνικό ζήτημα προκύπτει από την ταξική πάλη. Η ταύτιση του εθνικού ζητήματος με την ύπαρξη του κράτους, της εθνοτικής ομάδας, της φυλετικής (tribal) ομάδας ή της κοινοτικής ή χωρικής ένωσης αποτελεί πλήρη κατάχρηση της γλώσσας. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν ήταν περισσότερο παράδειγμα εθνικής οντότητας από ό,τι ήταν η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Μεσαίωνα. Η Αγγλία δεν ήταν έθνος τον δωδέκατο ή τον δέκατο τρίτο αιώνα για τον σοβαρό λόγο ότι ένα σημαντικό μέρος της άρχουσας τάξης εκεί μιλούσε μια γλώσσα διαφορετική από τη γλώσσα του λαού και είχε διαφορετική καταγωγή - ήταν Νορμανδοί που είχαν κατακτήσει την Αγγλία.

Η μαρξιστική άποψη επί του ζητήματος υποστηρίζει ότι το έθνος είναι προϊόν του αγώνα μιας συγκεκριμένης τάξης, δηλαδή της σύγχρονης αστικής τάξης, της πρώτης τάξης στην ιστορία που γέννησε ένα έθνος. Δημιούργησε ένα έθνος οικονομικά, επειδή απαιτούσε μια ενιαία εθνική αγορά. Προκειμένου να διασφαλίσει την ενότητα αυτής της εθνικής αγοράς εξάλειψε κάθε προκαπιταλιστικό, ημιφεουδαρχικό, συντεχνιακό και περιφερειακό εμπόδιο στην ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων. Δημιούργησε επίσης αυτή την εθνική ενότητα από πολιτικο-πολιτιστική άποψη, επειδή βασίστηκε στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας -μια αρχή που αντιτίθεται στη νομιμότητα της μοναρχίας, της αριστοκρατίας ή της εκκλησίας- προκειμένου να κινητοποιήσει τις μάζες ενάντια στις παλιές δημοκρατικές επαναστάσεις.

Η έννοια του έθνους προέκυψε με τις μεγάλες αστικοδημοκρατικές επαναστάσεις. Η πρώτη μεγάλη αστικοδημοκρατική επανάσταση στην ιστορία έλαβε χώρα στις Κάτω Χώρες. Ήταν η εθνική εξέγερση κατά του βασιλιά της Ισπανίας που ξεκίνησε από τη Φλάνδρα, η οποία ηττήθηκε εκεί αλλά πέτυχε στην Ολλανδία, που γέννησε το πρώτο σύγχρονο έθνος με εθνική συνείδηση βασισμένη σε μια καπιταλιστική υποδομή. Η ίδια διαδικασία παρατηρήθηκε στη συνέχεια στη Μεγάλη Βρετανία, στη Γαλλία με τη Γαλλική Επανάσταση, στην Ισπανία, στη Γερμανία, στην Ιταλία, στην Πολωνία, στην Ιρλανδία κ.λπ. Σε καθεμία από αυτές τις διαδικασίες τα υλικά συμφέροντα που διέπουν την έννοια του έθνους δεν αποτελούν σχεδόν καθόλου αιτία μυστηρίου ή εικασιών. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου της ιστορίας της, δηλαδή της εποχής κατά την οποία ήταν ακόμα επαναστατική και προοδευτική, η ίδια η αστική τάξη δεν υπεκφεύγει και δηλώνει τα πράγματα μάλλον ωμά. Αν διαβάσει κανείς τις διακηρύξεις της Ζιρόντ (Gironde) - η οποία ήταν εκείνη την εποχή το πιο αστικό και το πιο εθνικιστικό κόμμα της Γαλλικής Επανάστασης, πολύ πιο εθνικιστικό από τους Ιακωβίνους, αφού αυτοί ήταν που πίεζαν για τη συνέχιση του πολέμου και όχι οι Ιακωβίνοι - θα δει τη σύνδεση μεταξύ αυτών των παραγόντων. Και, επειδή το 1790 βρισκόμαστε ήδη σε μια πιο προχωρημένη περίοδο από ό,τι στις Κάτω Χώρες του 16ου αιώνα ή στις Ηνωμένες Πολιτείες του 1776, υπάρχει και ένα τρίτο θέμα: ο εμπορικός ανταγωνισμός μεταξύ της βιομηχανικής-βιοτεχνικής αστικής τάξης της Γαλλίας και της αγγλικής αστικής τάξης. Σύμφωνα με τους ιστορικούς της Γαλλικής Επανάστασης, ιδίως τη σχολή του Lefebvre, ο ανταγωνισμός αυτός έπαιξε πολύ σημαντικότερο ρόλο στους πολέμους της Επανάστασης και της Αυτοκρατορίας. Αυτοί οι πόλεμοι δεν ήταν απλώς ένας αγώνας μεταξύ της γαλλικής αστικής τάξης εναντίον των άλλων, λιγότερο ή περισσότερο αντεπαναστατικών, ευρωπαϊκών δυνάμεων που επενέβησαν για να υπερασπιστούν τα προνόμια της γαλλικής αριστοκρατίας και της βασιλικής οικογένειας.

Το έθνος γεννιέται από μια συγκεκριμένη ταξική πάλη, την πάλη της αστικής τάξης ενάντια στη φεουδαρχία και τις προκαπιταλιστικές ημι-φεουδαρχικές δυνάμεις. Ο ρόλος που διαδραμάτισε η απόλυτη μοναρχία σε αυτό δεν μπορεί να αγνοηθεί. Στην περίπτωση της Γαλλίας είναι αρκετά σαφής. Ο εθνικισμός που ενσαρκώνεται σε μια προσωπικότητα όπως ο Λουδοβίκος ΙΔ' δεν είναι ακόμη εθνικισμός με τη σύγχρονη έννοια του όρου, αλλά είναι ένας δυναστικός προ-εθνικισμός με την έννοια ότι η απόλυτη μοναρχία προεικονίζει μια αλλαγή στο συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ της αριστοκρατίας και της αστικής τάξης. Τι συμβαίνει όταν θριαμβεύει το αστικό κράτος, η αστική επανάσταση; Η ταξική πάλη προφανώς δεν σταματά, αν και. η αστική τάξη θα ήθελε πολύ να σταματήσει αυτή τη στιγμή. Μόλις η ταξική πάλη ανακτήσει τη δυναμική της μετά τη νίκη της αστικής τάξης, μετατοπίζει ανάλογα τις τοποθετήσεις. Η πάλη των ηττημένων τάξεων μετατοπίζεται προς τη σφαίρα της υπερδομής. Καλώ τους μαοϊκούς συντρόφους να προσέξουν αυτό το σημείο επειδή πρέπει να εξηγήσουν γιατί, παρά την επιβίωση της ημι-φεουδαρχικής ιδεολογίας καθ' όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, κανένα φεουδαρχικό καθεστώς δεν ανέκτησε την εξουσία σε καμία από τις χώρες όπου αυτή η ιδεολογία παρέμεινε αρκετά ισχυρή. Σκέφτομαι κυρίως τη Γαλλία, όπου η κυρίαρχη ιδεολογία αυτής της περιόδου παρέμεινε η ιδεολογία του καθολικισμού - μια τυπικά προκαπιταλιστική, προ-αστική, ημι-φεουδαρχική ιδεολογία, η οποία καταδίκασε τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι τη δεκαετία του 1880 και για μια ολόκληρη περίοδο παρέμεινε η ιδεολογία των μη εργαζόμενων τάξεων). Ακριβώς όπως αυτή η επιβίωση μιας ιδεολογίας δεν επέτρεψε την παλινόρθωση μιας τάξης τον 19ο αιώνα, έτσι πιστεύω ότι η επιβίωση της αστικής ή μικροαστικής ιδεολογίας μετά την ανατροπή του καπιταλισμού δεν μπορεί από μόνη της να χρησιμοποιηθεί ως απόδειξη του κινδύνου της αποκατάστασης του καπιταλισμού. Για να πάρει αυτός ο κίνδυνος μια αρκετά συγκεκριμένη μορφή πρέπει ισχυρά υλικά συμφέροντα και κοινωνικές δυνάμεις να εμπλέκονται σε αγώνα στο πλευρό αυτής της παλινόρθωσης, και όχι απλώς ιδεολογικές, πολιτικές ή άλλα παρελκόμενα στην υπερδομική σφαίρα, όπως πιστεύεται, αν όχι από τον Μάο Τσετούνγκ (είναι πολύ πιο συνετός σε αυτό το θέμα), τουλάχιστον από πολλούς από τους οπαδούς του ή όσους ορκίζονται σε αυτόν.

Το προλεταριάτο και οι αστικοδημοκρατικές επαναστάσεις στην Ευρώπη

Ενώ η ταξική πάλη με τις προκαπιταλιστικές δυνάμεις μετατοπίζεται προς την υπερδομική σφαίρα, το κέντρο βάρους της ταξικής πάλης μετατοπίζεται προς την πάλη μεταξύ της αστικής τάξης και του προλεταριάτου. Σε αυτή ακριβώς τη στιγμή, ο Μαρξ έγραψε ήδη από το 1847 (πολύ νωρίς- σύμφωνα με το δικό του ιστορικό σχήμα, θα μπορούσαμε να πούμε ακόμη και πρόωρα, σημείο στο οποίο θα αναφερθούμε αργότερα), ότι το προλεταριάτο δεν έχει πατρίδα, πράγμα που σημαίνει ότι στην ηγεσία μιας εργατικής οργάνωσης ο εθνικισμός ή η έννοια του έθνους δεν πρέπει να υπερισχύει της διεθνούς αλληλεγγύης της εργατικής τάξης.

Είπαμε "πρόωρα" επειδή το Κομμουνιστικό Μανιφέστο διακηρύσσει μια ιστορική αρχή που στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύει μια πρόβλεψη που δεν ανταποκρινόταν ακόμη στην άμεση πραγματικότητα. Στην πραγματικότητα, μόλις ένα χρόνο μετά τη σύνταξη του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, οι ίδιοι ο Μαρξ και ο Ένγκελς έλαβαν μέρος σε μια ταξική πάλη στη Γερμανία που ήταν και εθνική πάλη. Ανακήρυξαν τον αγώνα για την ενοποίηση της Γερμανίας, για τη δημιουργία μιας ενιαίας και αδιαίρετης γερμανικής δημοκρατίας, έναν από τους κεντρικούς στόχους της Επανάστασης του 1848. Από οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής άποψης, και ιδιαίτερα από την άποψη της δυνατότητας έξαρσης του εργατικού κινήματος και της ταξικής πάλης, η ενοποίηση της Γερμανίας θα αποτελούσε ένα τεράστιο βήμα προς τα εμπρός. Η Επανάσταση του 1848 είχε ως ιστορική της λειτουργία την ολοκλήρωση των ιστορικών καθηκόντων της αστικοδημοκρατικής επανάστασης σε πέντε ευρωπαϊκές χώρες: Γερμανία, Ιταλία, Αυστρία, Ουγγαρία και Πολωνία. Αυτές ήταν οι εθνότητες που ενσωματώθηκαν στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία και εν μέρει επικαλύπτονταν και από την τσαρική αυτοκρατορία. Ωστόσο, ήταν οι αντεπαναστάτες νικητές των μαχών του 1848-49 που αναγκάστηκαν να πραγματοποιήσουν τη διαθήκη αυτής της επανάστασης. Ήταν ο Μπίσμαρκ, η ίδια η ενσάρκωση της πρωσικής αριστοκρατίας, που πραγματοποίησε την ενοποίηση της Γερμανίας, όχι η αστική τάξη, η μικροαστική τάξη ή η εργατική τάξη. Το ίδιο φαινόμενο, ή κάτι πολύ κοντινό σε αυτό, έλαβε χώρα στην Ιταλία, όπου η χώρα ενοποιήθηκε από τη δυναστεία των Σαβοΐων.

Ο Μαρξ, εκείνη την εποχή, αναγκάστηκε να πάρει μια θέση στην πράξη που διέφερε κάπως από τη γενική αρχή που διακηρύχθηκε στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Στην πραγματικότητα, η αρχή ότι "το προλεταριάτο δεν έχει πατρίδα" ίσχυε μόνο για την εποχή στην οποία η αστική επανάσταση έχει ήδη πραγματοποιηθεί. Στον κόσμο του 1848, ο Μαρξ και ο Ένγκελς βρέθηκαν αντιμέτωποι με μια κατάσταση συνδυασμένης ανάπτυξης. Σε κάθε χώρα της Ευρώπης, όπου η εθνική ενοποίηση δεν πραγματοποιήθηκε από την αστική τάξη, αυτό συνέβαινε επειδή, κατά μια ορισμένη έννοια, αυτή η αστική τάξη είχε φτάσει πολύ αργά στην ιστορική σκηνή, σε μια στιγμή που η εργατική τάξη ήταν ήδη αρκετά ισχυρή για να διαδραματίσει έναν ανεξάρτητο πολιτικό ρόλο. Ο φόβος της αστικής τάξης να βοηθήσει την επαναστατική διαδικασία ήταν μεγαλύτερος από την επιθυμία της να φέρει σε πέρας το έργο της εθνικής ενοποίησης. Με άλλα λόγια, σε όλες αυτές τις χώρες μια διαδικασία διαρκούς επανάστασης ήταν στην ημερήσια διάταξη.

Επιπλέον, ήταν εκείνη τη στιγμή και σε αυτό το συγκεκριμένο πλαίσιο που το 1850, για πρώτη φορά στην ιστορία της μαρξιστικής σκέψης, ο Μαρξ έκανε χρήση της φόρμουλας της διαρκούς επανάστασης. Οι εργάτες στη Γερμανία πρέπει να ξεκινήσουν, έλεγε, υποστηρίζοντας τον αγώνα για την ενοποίηση της χώρας, για τη νίκη μιας αστικοδημοκρατικής δημοκρατίας. Αλλά δεν πρέπει να διακόψουν τον αγώνα όταν ολοκληρωθεί αυτή η κλασική νίκη της αστικής δημοκρατίας. Πρέπει να συνεχίσουν τον αγώνα για να υπερασπιστούν τα δικά τους συμφέροντα ως τάξη που αντιτίθεται στην αστική τάξη. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να εγκαταλείψουν την ανεξάρτητη οργάνωσή τους, ειδικά ενόψει του γεγονότος ότι ήταν εξαιρετικά απίθανο, αν όχι αδύνατο, ακόμη και αυτά τα αστικά καθήκοντα να ολοκληρωθούν υπό την ηγεσία της αστικής τάξης. Ήταν πολύ πιο πιθανό ότι οι μικροαστοί Ιακωβίνοι, με το σπαθί τους στην πλάτη της εργατικής τάξης, θα ήταν αυτοί που θα ολοκλήρωναν αυτή την εθνική ενοποίηση. Αυτό ήταν ένα πιθανό πρότυπο για την Επανάσταση του 1848. Δεν υλοποιήθηκε. Πληρώσαμε πολύ υψηλό τίμημα γι' αυτό, γιατί όλες οι συντηρητικές και αντιδραστικές δυνάμεις της Γερμανίας που προωθήθηκαν στον απόηχο αυτής της ήττας επηρέασαν τη μοίρα της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης της μοίρας του γερμανικού ιμπεριαλισμού και της γέννησης του ναζισμού.

Η εθνικότητα είναι λοιπόν το προϊόν του αγώνα της αστικής τάξης ενάντια στις φεουδαρχικές και ημιφεουδαρχικές δυνάμεις, ενώ ο προλεταριακός διεθνισμός είναι το προϊόν του αγώνα της εργατικής τάξης ενάντια στον καπιταλισμό. Η αστική τάξη ανάπτυξε τις παραγωγικές δυνάμεις στη βάση των ενοποιημένων εθνικών αγορών. Τα εμπορεύματά της κατέκτησαν και αποτέλεσαν την παγκόσμια αγορά. Αλλά αυτή η αγορά απέχει πολύ από το να είναι ενιαία: δεν υπήρξε παγκόσμια ανάπτυξη της καπιταλιστικής βιομηχανίας. Το πλαίσιο του καπιταλιστικού ανταγωνισμού θεμελιωνόταν στις εθνικές αγορές και στα έθνη-κράτη. Οι καπιταλιστές προσπάθησαν να μεταφέρουν αυτόν τον ανταγωνισμό στην εργατική τάξη. Από την περίοδο της Πρώτης Διεθνούς και μετά, οι πιο συνειδητοποιημένοι εργάτες απάντησαν ότι ήταν προς το συμφέρον τους, συμπεριλαμβανομένου και του άμεσου οικονομικού τους συμφέροντος, να αντιτάξουν τη διεθνή αλληλεγγύη των εργατών στον παγκόσμιο ανταγωνισμό των καπιταλιστών. Χωρίς αυτή την αλληλεγγύη, οι εργάτες είναι ανυπεράσπιστοι και θα συντρίβονταν συστηματικά από τους καπιταλιστές. Το μόνο αποτελεσματικό αντεπιχείρημα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν απέναντι στην τεράστια υπεροχή της οικονομικής δύναμης ήταν μια όσο το δυνατόν ευρύτερη κοινή, συνεταιριστική οργάνωση χωρίς περιορισμούς από εθνικά σύνορα, φυλή ή εθνοτική ομάδα.

Και έτσι φτάνουμε στο σημείο, όπου η αρχή που διατύπωσε ο Μαρξ στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο αρχίζει να έχει καθολική εφαρμογή - δηλαδή στην αρχή της ιμπεριαλιστικής εποχής. Σε αυτό το στάδιο η αστική τάξη των χωρών της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης, καθώς και χωρών όπως η Ιαπωνία, η Ρωσία και οι Ηνωμένες Πολιτείες, έχασε κάθε δυνατότητα να παίξει προοδευτικό ιστορικό ρόλο και έγινε μια συντηρητική αντιδραστική, αντεπαναστατική τάξη, που εκμεταλλευόταν εκτός από τη δική της εργατική τάξη και ένα μεγάλο μέρος του κόσμου. Οι μαρξιστές - πρώτα απ' όλα ο Λένιν και η λενινιστική σχολή, αλλά πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο όλοι όσοι αυτοαποκαλούνταν μαρξιστές - θεωρούσαν χωρίς επιφυλάξεις τον εθνικισμό αυτής της αυτοκρατορικής αστικής τάξης αυστηρά αντιδραστικό. Ο ίδιος ο Κάουτσκι και άλλοι σοσιαλδημοκράτες πριν από το 1914 επαναλάμβαναν ότι κάθε φορά που η ιμπεριαλιστική αστική τάξη χρησιμοποιούσε τις λέξεις "υπεράσπιση της χώρας" ή "υπεράσπιση του έθνους", αυτό που πραγματικά εννοούσε δεν ήταν η υπεράσπιση μιας πολιτιστικής οντότητας ή των δημοκρατικών δικαιωμάτων γενικά, αλλά μάλλον η υπεράσπιση της προνομιακής της θέσης στην παγκόσμια αγορά, η υπεράσπιση των αποικιακών υπερκερδών και η υπεράσπιση των δυνατοτήτων υπερεκμετάλλευσης στο τμήμα του κόσμου που έλεγχε.

Τίποτα από όσα συνέβησαν από το 1914 και μετά δεν συνιστούν λόγο για να αμφισβητηθεί αυτή η κρίση. Αν εξετάσουμε τις αναλύσεις που έγιναν από κοινωνιολόγους, ιστορικούς και οικονομολόγους που προσπάθησαν να αρνηθούν αυτή την προφανή αιτιώδη σχέση μεταξύ σοβινισμού, ιμπεριαλισμού και υλικών συμφερόντων της ιμπεριαλιστικής αστικής τάξης, είναι προφανές ότι απέτυχαν πλήρως. Θα δώσω ένα παράδειγμα. Είναι ίσως το πιο αξιοσημείωτο και ταυτόχρονα το πιο θλιβερό. Εννοώ τον μεγάλο Αυστριακό οικονομολόγο Σουμπέτερ, ο οποίος, εκτός από τους μαρξιστές, είναι ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές του εικοστού αιώνα. Έγραψε ένα λαμπρό άρθρο για να αποδείξει ότι ο ιμπεριαλισμός και ο σοβινισμός δεν έχουν καμία σχέση με την ύπαρξη μιας μονοπωλιακής αστικής τάξης. Ως απόδειξη ανέφερε το γεγονός ότι η χώρα με τα ισχυρότερα μονοπώλια δεν ήταν ούτε ιμπεριαλιστική ούτε σοβινιστική. Εννοούσε τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτό μπορεί να φαινόταν πειστικό το 1912- είναι λιγότερο πειστικό σήμερα, όταν το επιχείρημα προσφέρεται για γελοιοποίηση. Σε σύγκριση με αυτού του είδους την ανάλυση, οι προβλέψεις των μαρξιστών και οι ορισμοί του Λένιν στο φυλλάδιο του 1917 για τον ιμπεριαλισμό αντέχουν αρκετά καλά στη δοκιμασία της ιστορίας, αποδεικνύοντας ότι είναι εξαιρετικά χρήσιμα εργαλεία για την εξήγηση των όσων βασικών έλαβαν χώρα στον εικοστό αιώνα.

Σοσιαλιστική επανάσταση και εθνικισμός

Σημαίνει αυτό ότι οι μαρξιστές, και ιδιαίτερα οι μαρξιστές της λενινιστικής σχολής, ταυτίζουν κάθε εθνική ιδέα και κάθε εθνικισμό του εικοστού αιώνα με τον ιμπεριαλιστικό εθνικισμό; Δεν το κάνουν. Μια ιδέα που υπήρχε ήδη στα γραπτά του παλαιότερου Μαρξ, του Μαρξ στα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του bis, επεκτάθηκε στη μαρξιστική σκέψη στην ιμπεριαλιστική εποχή και πήρε μια απολύτως αποφασιστική θέση για την αξιολόγηση των εθνικών αγώνων στον αιώνα μας. Πρόκειται για την απλή αντίληψη ότι είναι απαραίτητο να γίνει διάκριση ανάμεσα στον εθνικισμό των καταπιεστών και των εκμεταλλευτών και στον εθνικισμό των καταπιεσμένων και των εκμεταλλευόμενων. Λέω ότι αυτή η έννοια έχει μαρξιστική προέλευση. Ο Μαρξ ήταν ο πρώτος που ανέπτυξε αυτή την έννοια ως απάντηση σε δύο συγκεκριμένα ζητήματα στα οποία απέδωσε κολοσσιαία σημασία σε ολόκληρη τη στρατηγική του για τη διεθνή ταξική πάλη: την πολωνική και την ιρλανδική κατάσταση

Θα προσπεράσουμε το πολωνικό ζήτημα επειδή είναι το πιο γνωστό. (Έχει, ωστόσο, κατά καιρούς ερμηνευτεί λανθασμένα ως μια συγκεκριμένη τακτική ενάντια στο τσαρικό καθεστώς και μόνο ως μια τακτική χωρίς καμία σχέση με κάποια πιο θεμελιώδη αρχή). Αλλά το ιρλανδικό ζήτημα είναι πολύ πιο σαφές και ακριβές από αυτή την άποψη. Ήδη από το 1869-1870, σε ένα άρθρο που εμφανίστηκε στο βελγικό περιοδικό L'internationale, ο Μαρξ έγραφε ότι όσο οι Άγγλοι εργάτες δεν καταλαβαίνουν ότι είναι καθήκον τους να βοηθήσουν τους Ιρλανδούς να αποκτήσουν την εθνική τους ανεξαρτησία, δεν θα υπάρξει σοσιαλιστική επανάσταση στην Αγγλία. Μακριά από την αντίληψη ότι ο αγγλικός και ο ιρλανδικός εθνικισμός ήταν ισοδύναμοι, ότι ο εθνικισμός ενός καταπιεστικού έθνους και ενός καταπιεσμένου έθνους είναι πανομοιότυποι, ο Μαρξ ξεκινά από αυτή τη θεμελιώδη διάκριση. Και πρέπει να πούμε ότι η ιστορία απέδειξε ότι είχε δίκιο. Αν οι Άγγλοι εργάτες δεν ταυτίζονταν με τον ιρλανδικό αγώνα, έλεγε, η εκμετάλλευση και η καταπίεση του ιρλανδικού έθνους από την αγγλική αστική τάξη θα είχε ως αποτέλεσμα οι Ιρλανδοί εργάτες, οι οποίοι προορίζονταν να αποτελέσουν μια αυξανόμενη μειοψηφία του αγγλικού προλεταριάτου, να χαθούν από την ταξική πάλη για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι Ιρλανδοί εργάτες δεν θα ήταν σε θέση να σχηματίσουν ένα ενιαίο μέτωπο ενάντια στην αγγλική εργοδοτική τάξη, επειδή οι Άγγλοι εργάτες, στην πραγματικότητα, θα είχαν σχηματίσει ένα ενιαίο μέτωπο με τη δική τους αστική τάξη ενάντια στο ιρλανδικό έθνος.

Είναι ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ιμπεριαλιστικής εποχής ότι η διάκριση μεταξύ του εθνικισμού των εκμεταλλευτών και του εθνικισμού των εκμεταλλευόμενων δεν απομακρύνει το προλεταριάτο από τον αγώνα για την κρατική εξουσία και το σοσιαλισμό, αλλά, αντίθετα, το οδηγεί προς αυτόν. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι στην ιμπεριαλιστική εποχή τα καθήκοντα της εθνικής απελευθέρωσης και της ενοποίησης των καταπιεσμένων εθνών μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνο μέσω μιας συμμαχίας του προλεταριάτου και της φτωχής αγροτιάς, υπό την ηγεσία του προλεταριάτου, και μέσω της εγκαθίδρυσης της δικτατορίας του προλεταριάτου. Η επαναστατική νίκη σε μια υπανάπτυκτη χώρα υπό την ηγεσία του προλεταριάτου δεν μπορεί να περιοριστεί στην επίτευξη εθνικών και δημοκρατικών καθηκόντων. Δίνει ώθηση σε μια διαδικασία διαρκούς επανάστασης, κορυφώνεται με την επίτευξη των ιστορικών καθηκόντων της σοσιαλιστικής επανάστασης και υποκινεί μια διεθνή επέκταση της επανάστασης στις υψηλά βιομηχανοποιημένες χώρες όπου το άμεσο επαναστατικό καθήκον είναι η επίτευξη του σοσιαλισμού. Μια προσωπικότητα όπως ο Guy Mollet επιχειρεί να δώσει μαθήματα διεθνισμού όταν εκθέτει το επιχείρημα, όπως έκανε το 1955, όταν ήταν σοσιαλδημοκράτης πρωθυπουργός της ιμπεριαλιστικής Γαλλίας, ότι στον εικοστό αιώνα, σε μια εποχή που η έννοια του εθνικισμού ήταν ξεπερασμένη, οι Αλγερινοί έκαναν λάθος που ζήτησαν εθνική ανεξαρτησία. Οποιοσδήποτε με κοινή λογική θα μπορούσε να απαντήσει στον κύριο Guy Mollet:

"Πολύ ωραία. Η έννοια του εθνικισμού είναι ξεπερασμένη! Γιατί δεν ξεκινάτε τότε από την απόρριψη της έννοιας του γαλλικού έθνους; Γιατί απαιτείτε από ένα καταπιεσμένο έθνος να ξεπεράσει πρώτα αυτό τον εθνικισμό του, ενώ εσείς, ο ηγέτης ενός αποικιοκρατικού και καταπιεστικού κράτους, αρνείστε στη συνέχεια να εγκαταλείψετε ο ίδιος την εθνικιστική αντίληψη;"

Ο σκλάβος δεν είναι υποχρεωμένος να δίνει το παράδειγμα. Δεν είναι από τον σκλάβο που πρέπει να ζητηθεί να απέχει από τη βία για να απαλλαγεί από τις αλυσίδες του. Είναι απαραίτητο, αν κάποιος θέλει να μιλήσει σε αυτόν τον τόνο, να ξεκινήσει απαιτώντας από τον αστυνομικό, τον δουλοκτήτη, να σταματήσει την καταπίεση και να πάψει να υπερασπίζεται την εκμετάλλευσή του με τη βία. Τότε μπορούμε να τα πούμε.

Απορρίπτουμε κάθε εξίσωση του εθνικισμού των καταπιεσμένων με τον εθνικισμό των καταπιεστών. Εφόσον ο εθνικισμός των καταπιεστών είναι απεχθής και δεν συμβάλλει στην ιδεολογική ή ηθική πρόοδο, είναι ακόμη πιο σημαντικό να προσεγγίσουμε προσεκτικά και συγκεκριμένα τον εθνικισμό των καταπιεσμένων. Όταν μιλάμε για τους αποικιοκρατούμενους λαούς (όχι μόνο για τους λαούς που αποικίζονται από το εξωτερικό, για τους λαούς που ζουν σε υπερπόντιες αποικίες, αλλά και για εκείνους που ζουν σε εσωτερικές αποικίες, όπως οι μαύροι στις Ηνωμένες Πολιτείες), όταν βλέπουμε τη θλιβερή κατάσταση στην οποία βρίσκονται αυτοί οι καταπιεσμένοι πληθυσμοί, όταν βλέπουμε ότι είναι θύματα οικονομικής, πολιτικής, ηθικής και πολιτιστικής καταπίεσης και ότι αυτή η ηθική και πολιτιστική καταπίεση πολύ συχνά αποτελεί ένα απαραίτητο εποικοδόμημα για τη διατήρηση της οικονομικής και πολιτικής καταπίεσης, τότε πρέπει να επαναλάβουμε αυτό που είπε ο Τρότσκι. Η γέννηση της εθνικής συνείδησης σε ένα τόσο καταπιεσμένο έθνος, η προσπάθεια να κερδηθεί η απελευθέρωση όχι μόνο από τον οικονομικό και πολιτικό ιμπεριαλισμό, αλλά και από τον πολιτισμικό ιμπεριαλισμό, είναι ένα πρώτο βήμα στο δρόμο προς την πραγμάτωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας του καθενός και έτσι αποτελεί μια τεράστια πρόοδο για την ανθρωπότητα.

Πρέπει να σκεφτούμε ποια ήταν η κατάσταση των μαύρων σκλάβων τον δέκατο ένατο αιώνα. Πρέπει να θυμηθούμε πώς ήταν οι μαύροι μεροκαματιάρηδες μετά τον αμερικανικό εμφύλιο πόλεμο για να καταλάβουμε ότι η απόκτηση εθνικής συνείδησης από αυτό το υπερεκμεταλλευόμενο και υπερκαταπιεσμένο στρώμα αντιπροσωπεύει μια τεράστια πρόοδο. Πρόκειται για ένα βήμα που είναι απολύτως αναπόφευκτο και απαραίτητο για να καταστεί δυνατό ένα επόμενο, η συγχώνευση των καταπιεσμένων εθνών αυτού του είδους σε μια ενιαία ανθρωπότητα. Ο διεθνισμός τείνει προς τη συγχώνευση των εθνών σε μια παγκόσμια κοινωνία χωρίς τάξεις. Αλλά αυτή η συγχώνευση θα προκύψει ως αποτέλεσμα μιας προηγουμένως καθιερωμένης ισότητας μεταξύ των εθνών. Όσο τα έθνη παραμένουν σε άνιση βάση δεν θα δούμε ποτέ την εθνική συνείδηση των καταπιεσμένων να εξαφανίζεται. Ευτυχώς, καμία δύναμη δεν είναι ικανή να πνίξει τη σπίθα της εξέγερσης που δεν θα επιτρέψει την παθητική αποδοχή της αδικίας και της ανισότητας.

Επιμέλεια Γιώργος Μητραλιάς