ΤΟ ΧΡΕΟΣ ή Η ΖΩΗ
Υπό τη διεύθυνση των Damien Millet και Eric Toussaint
Μετάφραση: Λουίζα Μιζάν
Κεφάλαιο 1
Το ιστορικό και οι προοπτικές της κρίσης χρέους του Βορρά
Το δημόσιο χρέος είχε φθάσει ήδη σε υψηλά επίπεδα στο Βορρά (με τον όρο «Βορράς» εννοούμε τις πλέον βιομηχανικές χώρες) τη δεκαετία του 1980. Μετά την πρώτη πετρελαϊκή και οικονομική κρίση την περίοδο 1973-1975, οι κυβερνήσεις επιχείρησαν μια κεϊνσιανού τύπου ανάκαμψη της οικονομίας καταφεύγοντας στο δανεισμό. Η εξυπηρέτηση του χρέους στη συνέχεια έγινε δυσβάσταχτη, όταν η αμερικανική Ομοσπονδιακή Τράπεζα Αποθεμάτων αύξησε βίαια τα επιτόκια (Οκτώβριος 1979) επιχειρώντας να ανατρέψει την κεϊνσιανή πολιτική μισού περίπου αιώνα, την οποία είχε επιβάλει η πρώτη προεδρική θητεία του Φραγκλίνου Ρούσβελτ το 1933.
Από το τέλος της δεκαετίας του 1980 μέχρι τη δεκαετία του 2000, η κατάσταση των δημοσιονομικών επιδεινώθηκε λαμβάνοντας διαφορετικές διαστάσεις σε κάθε χώρα. Για παράδειγμα, η «φορολογική αντιμεταρρύθμιση» που ευνοούσε τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά με υψηλά εισοδήματα, με αποτέλεσμα να υπάρξει μια πτώση στα έσοδα που προέρχονταν από τον φόρο εισοδήματος των εταιριών και των φυσικών προσώπων, η οποία αντισταθμίστηκε από την αύξηση στους έμμεσους φόρους(ΦΠΑ) και την μεγαλύτερη προσφυγή στον δανεισμό.
Η σημερινή κρίση, η οποία ξεκίνησε το 2007, επιδείνωσε με βίαιο και δραματικό τρόπο την κατάσταση των δημοσιονομικών. Στη Γαλλία τα δημόσια έσοδα μειώθηκαν κατά 51 δισεκατομμύρια ευρώ μεταξύ 2007-2009, μία σημαντική μείωση της τάξης του 15%! Ο ΦΠΑ υποχώρησε κατά 7,5 δισεκατομμύρια και ο φόρος εισοδήματος κατά 2,8 δισεκατομμύρια. Η κύρια πηγή της μείωσης των εσόδων οφείλεται στον φόρο επί των επιχειρήσεων, ο οποίος μειώθηκε από τα 51 στα 21 δισεκατομμύρια εκείνη την περίοδο. Από τη μεριά τους, τα έξοδα αυξήθηκαν κατά 27 δισεκατομμύρια ευρώ, κάτι το οποίο, λαμβάνοντας υπόψη τις απώλειες εσόδων, οδηγεί σε ένα έλλειμμα αυξημένο κατά 78 δισεκατομμύρια ευρώ. (1) Γενικά, η παρέμβαση των κρατών με στόχο τη διάσωση των τραπεζών που βρίσκονταν υπό πτώχευση αύξησε δραστικά τα έξοδα κι επομένως το χρέος. Σε χώρες όπως η Μεγάλη Βρετανία, το Βέλγιο, η Γερμανία, οι Κάτω Χώρες, η Ισπανία, η Πορτογαλία, οι ΗΠΑ, η Ισλανδία, οι κυβερνήσεις ξόδεψαν σημαντικά ποσά του δημόσιου χρήματος για να σώσουν τις τράπεζες. Η Ισλανδία γκρεμίζεται κάτω από τα χρέη που προέρχονται από πολλές μεγάλες ιδιωτικές τράπεζες τις οποίες κρατικοποίησε η κυβέρνηση χωρίς να μετακυλήσει το κόστος της διάσωσης στους μετόχους. Οι πολιτικοί που ακολούθησαν μετά το 2007 επιδείνωσαν ριζικά τα δημοσιονομικά του κράτους.(2)
Μια διαφορετική πολιτική του σοκ
Κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης της κρίσης (2007-2009), οι κυβερνήσεις των κρατών που είχαν πληγεί περισσότερο από αυτήν, αρχίζοντας από τις ΗΠΑ, έλαβαν ισχυρά μέτρα, αποκομίζοντας μαθήματα από τους πρώτους μήνες που ακολούθησαν το κραχ της Γουόλ Στριτ τον Οκτώβριο του 1929. Εκείνη την εποχή, η απουσία κρατικής παρέμβασης, που θα σταθεροποιούσε ταυτόχρονα το χρηματοπιστωτικό σύστημα και την ζήτηση, είχε προκαλέσει σοβαρότατες συνέπειες που μεταφράζονται σε ύφεση και χρεωκοπίες και κατόπιν σε μια πολιτική και κοινωνική ριζοσπαστικοποίηση. Ως αντίδραση στην αντιμετώπιση της πολιτικής του «laisser faire» του 1929, οι ΗΠΑ και μία σειρά χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης έλαβαν ορισμένα μέτρα κατά την περίοδο 2007-2009, για να αντισταθμίσουν τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης: μαζικές βοήθειες προς τις τράπεζες, μια τεράστια ένεση ρευστότητας ώστε να αποφευχθεί το απόλυτο στέγνωμα στην πίστωση και στις συναλλαγές, μείωση των επιτοκίων της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ την οποία ακολούθησαν η Τράπεζα της Αγγλίας και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα…Μέτρα πάρθηκαν επίσης με σκοπό τον περιορισμό της μείωσης των εισοδημάτων του πληθυσμού και της κατανάλωσης. Κοινωνικοί σταθεροποιητές τέθηκαν σε λειτουργία, μηχανισμοί δηλαδή οι οποίοι εγγυώνται τα εισοδήματα ή παρέχουν ένα υποκατάστατο εισόδημα ανεξάρτητα από την οικονομική δραστηριότητα. Σε πολλές χώρες, αυτοί οι μηχανισμοί παρατάθηκαν για πολλούς μήνες έτσι ώστε να ενισχύσουν το ρόλο τους σαν δίχτυα ασφαλείας. Σχέδια ανάκαμψης συστήθηκαν για να αυξήσουν τις δημόσιες δαπάνες και να αποσοβηθεί η μείωση της ιδιωτικής δαπάνης. Σε αυτό το πλαίσιο, κάποιοι φαντάστηκαν πως, ερχόμενες αντιμέτωπες με την κρίση, οι κυβερνήσεις των Μπαράκ Ομπάμα, Γκόρντον Μπράουν, Νικολά Σαρκοζί, Χοσέ Λουίς Θαπατέρο, Ζοζέ Σόκρατες, ακόμα και της Άνγκελα Μέρκελ και του Σίλβιο Μπερλουσκόνι, θα επιχειρούσαν μια κεϊνσιανή στροφή: με διαρθρωτική αύξηση των δημοσίων δαπανών, με παραχωρήσεις στους μισθωτούς, με τη θέσπιση αυστηρών κανόνων στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, σταματώντας το κύμα των ιδιωτικοποιήσεων, αποφασίζοντας μάλιστα κρατικοποιήσεις διαρκείας.(4) Κάτι τέτοιο δεν συνέβη.
Εκ των υστέρων, μπορεί κανείς, λογικά σκεφτόμενος, να θεωρήσει πως αυτοί οι «κοινωνικοί αποσβεστήρες» δεν τέθηκαν προσωρινά σε λειτουργία παρά μόνο για να μετριάσουν την ύφεση και να περιορίσουν τους κινδύνους μιας κοινωνικής έκρηξης την οποία θα μπορούσε να προκαλέσει μια κρίση προερχόμενη από το συνδυασμό της ακόρεστης όρεξης των τραπεζιτών για κέρδος και δεκαετιών νεοφιλελεύθερης πολιτικής. Αυτή είχε επιτρέψει τη γενική απορρύθμιση και τη μαζική ιδιωτικοποίηση του δημόσιου τομέα. Το 2008, οι κυβερνήσεις και οι αρθρογράφοι των μεγάλων οικονομικών μέσων ενημέρωσης φοβόντουσαν πραγματικά την αφύπνιση της κοινής γνώμης προς μια ριζοσπαστική κριτική του καπιταλισμού και την επιτυχία ενός μεγάλου μέρους της κοινωνίας να κατοχυρώσει επαναστατικές αλλαγές. Γι’ αυτό το λόγο, στις χώρες που βρίσκονταν στο επίκεντρο της κρίσης, στις ΗΠΑ και στη Δυτική Ευρώπη (5), οι κυβερνήσεις δεν έθεσαν αμέσως σε λειτουργία το δόγμα του σοκ (6), δηλαδή τη χρήση ενός σημαντικού ψυχολογικού σοκ (παρόμοιο με εκείνο που προκαλεί μια ευρύτατη κρίση, μια φυσική καταστροφή ή μια τρομοκρατική επίθεση) για να επιβάλλουν μεγάλες νεοφιλελεύθερες οικονομικές μεταρρυθμίσεις που θα ήταν αδύνατον να εφαρμοστούν σε φυσιολογικές χρονικές περιόδους.
Κατά τα έτη 2008-2009, οι κυβερνήσεις αυτών των χωρών (με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην γηραιά ήπειρο) συνδύασαν την διάσωση των τραπεζών και των ασφαλιστικών εταιριών με την εφαρμογή των κοινωνικών αποσβεστήρων. Και για να κατευνάσουν την κοινωνική δυσαρέσκεια ενάντια στους τραπεζίτες, οι πολιτικοί άσκησαν σκληρή κριτική στους αποδιοπομπαίους τράγους που βρίσκονταν επικεφαλής ορισμένων ιδιωτικών χρηματοοικονομικών οργανισμών, μιλώντας μάλιστα για ένα είδος παραστρατημένου καπιταλισμού, μερικοί από αυτούς μάλιστα απεύθυναν έκκληση για αναμόρφωση του καπιταλισμού. Επίσης, εκείνη την εποχή, έκαναν τα πάντα ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος μαζικής αύξησης του δημόσιου χρέους. Αν κάτι τέτοιο είχε συμβεί, θα είχαν προσελκύσει την προσοχή πάνω στα αίτια του υπερβολικού κόστους για τη διάσωση των τραπεζών.
Η πρακτική του δόγματος του σοκ υιοθετήθηκε αργότερα σε αυτές τις χώρες, αρχίζοντας από το 2010, αφού είχε ήδη εφαρμοσθεί στις πιο εύθραυστες χώρες της αλυσίδας του χρέους και της ευρωζώνης: Ελλάδα, Ιρλανδία…
Όσον αφορά τις χώρες του πρώην Σοβιετικού μπλοκ που ενσωματώθηκαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κυρίως εκείνες που το έκαναν πριν το 2004, το δόγμα του σοκ εφαρμόσθηκε μετά το 2008. Η παρουσία του ΔΝΤ σε αυτές τις χώρες επί 10 με 15 χρόνια ενίσχυσε και διευκόλυνε αυτή τη διαδικασία, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν προκλήθηκαν μεγάλες κοινωνικές κινητοποιήσεις.(7) Στην Ισλανδία, που δεν είναι μέλος της Ε.Ε., το δόγμα του σοκ εφαρμόστηκε γρήγορα, πράγμα που προκάλεσε μια πολύ μεγάλη λαϊκή κινητοποίηση και μια ακόμη μεγαλύτερη πολιτική κρίση που οδήγησε στην πτώση της κυβέρνησης και στην απόρριψη μέσω δημοψηφίσματος του σχεδίου αποπληρωμής του εξωτερικού χρέους.(8)
Η κρίση του χρέους απειλεί τις ευρωπαϊκές τράπεζες
Αντλώντας την τεράστια ρευστότητα που τέθηκε στη διάθεσή τους από τις κεντρικές τράπεζες κατά την περίοδο 2007-2009, οι τράπεζες της Δυτικής Ευρώπης (κυρίως οι γερμανικές και γαλλικές τράπεζες (9), αλλά και οι βελγικές, ολλανδικές, βρετανικές, ιρλανδικές…) παρείχαν τεράστια δάνεια κατά κύριο λόγο στον ιδιωτικό τομέα, αλλά και στις δημόσιες Αρχές, σε χώρες της «περιφέρειας της Ε.Ε.»., όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία ή η Ελλάδα (οι τραπεζίτες θεωρούσαν πως δεν διέτρεχαν κανένα κίνδυνο), όπως επίσης και στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης αλλά και της Ανατολικής, σε χώρες του πρώην Σοβιετικού μπλοκ (ειδικά στην Ουγγαρία), με αποτέλεσμα την μεγάλη αύξηση του χρέους σε αυτές τις χώρες, και μάλιστα του ιδιωτικού χρέους. Η ένταξη στο ευρώ ορισμένων κρατών της περιφέρειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης τους στοίχισε την εμπιστοσύνη των τραπεζιτών των χωρών της Δυτικής Ευρώπης, που τους δάνεισαν μαζικά, σίγουροι πως οι μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες θα τους βοηθούσαν στην περίπτωση που θα παρουσιάζονταν προβλήματα.
Τα τρία παρακάτω γραφήματα εμφανίζουν την εθνικότητα των ξένων κατόχων των τίτλων του εξωτερικού ιδιωτικού και δημόσιου χρέους της Ισπανίας, της Πορτογαλίας και της Ελλάδας: (10) (γραφήματα σελ. 29-30)
Πρέπει να υπογραμμίσουμε πως στην περίπτωση της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, οι μοναδικές απαιτήσεις προς την Γαλλία και τη Γερμανία αποτελούν περίπου το 50% του συνόλου, στην περίπτωση της Ελλάδας, αποτελούν το 41% του συνόλου, κάτι που ρίχνει άπλετο φως στην «ηγεμονία» αυτών των κρατών και στην προσήλωσή τους στην ευρωπαϊκή υπόθεση…
Το εσωτερικό χρέος επίσης αυξήθηκε πάρα πολύ αυτά τα τελευταία δέκα χρόνια. Στις χώρες στην περιφέρεια της ευρωζώνης (12), το χρέος του ιδιωτικού τομέα αυξήθηκε δραστικά: νοικοκυριά, επιχειρήσεις και τράπεζες είχαν τη δυνατότητα να δανείζονται με χαμηλό κόστος (χαμηλά επιτόκια και υψηλότερος πληθωρισμός σε σχέση με τις πιο αναπτυγμένες χώρες) και αυτή η ιδιωτική χρέωση υπήρξε το μοτέρ της οικονομίας αυτών των χωρών. Οι τράπεζες, χάρη στο ισχυρό ευρώ, μπορούσαν να εξαπλώσουν τις διεθνείς δραστηριότητές τους και να χρηματοδοτούν με μικρότερο κόστος τις εθνικές δραστηριότητές τους.
Βοήθεια προς τις τράπεζες της Δυτικής Ευρώπης και των ΗΠΑ
Η συσσώρευση των χρεών στην περιφέρεια της ευρωζώνης απείλησε τις τράπεζες του κέντρου της ευρωζώνης. Η απειλή μιας τραπεζικής κρίσης υπήρξε το έναυσμα για την παρέμβαση των Αρχών της ευρωζώνης το Μάιο του 2010, την οποία ακολούθησε εκείνη που αφορούσε την Ιρλανδία το Νοέμβριο του 2010. Η έκθεση των ιδιωτικών τραπεζών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις χώρες τις οποίες περιλαμβάνει το ακρωνύμιο PIIGS (13) (Portugal, Ireland, Italy, Greece, Spain) είναι πάρα πολύ υψηλή, όπως παρουσιάζεται στον ακόλουθο πίνακα. Οι τράπεζες των χωρών που παρουσιάζονται στην πρώτη στήλη έχουν απαιτήσεις από τις χώρες PIIGS οι οποίες ανέρχονται στο 21% του εγχώριου ΑΕΠ. Η έκθεση των γαλλικών τραπεζών προς τις χώρες PIIGS αντιπροσωπεύει το 37% του γαλλικού ΑΕΠ, επικεντρωμένη κυρίως στην Ιταλία και την Ισπανία. Η έκθεση των ιρλανδικών τραπεζών αντιπροσωπεύει το 43% του ιρλανδικού ΑΕΠ(επικεντρωμένη κυρίως στην Ιταλία και την Ισπανία). Η έκθεση των ολλανδικών τραπεζών ανέρχεται στο 33% του ΑΕΠ των Κάτω Χωρών(επικεντρωμένη κυρίως στην Ισπανία και την Ιταλία). Η έκθεση των βελγικών τραπεζών αντιπροσωπεύει το 28% του βελγικού ΑΕΠ(επικεντρωμένη κυρίως στην Ιρλανδία και την Ιταλία). Η έκθεση των βρετανικών τραπεζών αντιπροσωπεύει το 21% του βρετανικού ΑΕΠ(κυρίως στην Ιρλανδία και την Ισπανία). Αν πάρει κανείς υπόψη του την έκθεση των τραπεζών των χωρών που αναφέρθηκαν πιο πάνω σε σύγκριση με τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης(14), ο υποθετικός κίνδυνος αυξάνεται κατά πολλές βαθμίδες.(15) Αυξάνεται δηλαδή η βαθμίδα αλληλεξάρτησης των ευρωπαϊκών χρηματοοικονομικών και ο κίνδυνος μετάδοσης που αυτή εμπεριέχει. Μπορεί να προκληθεί ταχέως ένα αδυσώπητο ντόμινο, εκτός αν εξαναγκαστούν οι τράπεζες να διαγράψουν ένα σημαντικό μέρος των οικονομικών τους απαιτήσεων μέσω διαγραφής των χρεών. (πίνακας σελ.32)
Η Ευρωπαϊκή Ένωση προσανατολίστηκε αντίθετα σε αυτή τη λύση το 2010. Τα οικονομικά μέτρα που παίρνει ή που επιβάλλει μεταθέτουν τις διαγραφές και τις αναδιαρθρώσεις χρέους το νωρίτερο για το 2013. Όλα αυτά τα μέτρα θα επιτρέψουν σε ιδιωτικές τράπεζες και επενδυτικές εταιρίες(συνταξιοδοτικά ταμεία, ασφαλιστικές εταιρίες…) να λαμβάνουν επί σειρά ετών την ακέραιη αποπληρωμή των απαιτήσεων τους, αποκομίζοντας παράλληλα τεράστια κέρδη χάρη στην διαφορά ανάμεσα στο επιτόκιο με το οποίο δανείζονται από τις κεντρικές τράπεζες και εκείνο με το οποίο δανείζουν τα κράτη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή γνωρίζει πολύ καλά πως αργά ή γρήγορα θα χρειαστεί να επιβάλλει στους τραπεζίτες μείωση του χρέους, θέλει ωστόσο να μεταθέσει τη μείωση αυτή για όσο το δυνατόν αργότερα, κάτι το οποίο επηρεάζει το κόστος της επιχείρησης διάσωσης όσον αφορά τους προϋπολογισμούς των κρατών και την τσέπη των φορολογουμένων(στην πλειονότητά τους μισθωτοί, αφού οι επιχειρήσεις και τα υψηλά εισοδήματα επωφελούνται από τα φορολογικά πλεονεκτήματα και συνεισφέρουν πολύ λίγο στα έσοδα).
Ο φόβος του ντόμινο
Το Μάιο του 2010, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα πίεζε την Άνγκελα Μέρκελ, το Νικολά Σαρκοζί και τους άλλους Ευρωπαίους ηγέτες επειδή οι αμερικανικές τράπεζες ήταν εξίσου εκτεθειμένες στην Ευρώπη. Στην πραγματικότητα είχαν χρησιμοποιήσει τη βοήθεια που είχε δώσει η Ουάσιγκτον αρχίζοντας από το τέλος του 2008 για να ενισχύσουν τις θέσεις τους μέσα στην ΕΕ, κυρίως στην Γερμανία και τη Γαλλία των οποίων οι τράπεζες είναι και οι ίδιες πολύ εκτεθειμένες στην περιφέρεια. Αν ξεσπούσε κρίση στην ΕΕ, είναι σίγουρο ότι αυτή θα απέβαινε μπούμερανγκ για τις τράπεζες της Βόρειας Αμερικής!
Στο παρακάτω γράφημα, η άνω καμπύλη δείχνει την εξέλιξη του ενεργητικού των ευρωπαϊκών τραπεζών στις ΗΠΑ μεταξύ Μαρτίου 2005 και Δεκεμβρίου 2009 (υπολογισμός σε δισεκατομμύρια δολάρια). Η κάτω καμπύλη δείχνει την εξέλιξη του ενεργητικού των τραπεζών των ΗΠΑ μέσα στην ΕΕ. Βλέπουμε πως από το Δεκέμβριο του 2008, οι τράπεζες των ΗΠΑ ενισχύουν το ενεργητικό τους μέσα στην ΕΕ, παρόλο που από το Σεπτέμβριο του 2008 (κατάρρευση της Lehman Brothers), οι ευρωπαϊκές τράπεζες είχαν αρχίσει να απαγκιστρώνονται από τις ΗΠΑ (αν και ο βαθμός έκθεσής τους στις ΗΠΑ παραμένει πολύ υψηλός) (γράφημα σελ.34)
Το αντιστάθμισμα της παρέμβασης της ΕΕ και του ΔΝΤ περιλαμβάνει σχέδια λιτότητας τα οποία επιδεινώνουν τις συνθήκες διαβίωσης ενός σημαντικού μέρους του ευρωπαϊκού πληθυσμού, περιθωριοποιώντας το και οδηγώντας το στη φτώχεια.
Η λιτότητα θα βυθίσει ένα εκατομμύριο Βρετανών στη φτώχεια, σύμφωνα με μία μελέτη.
Η δρακόντεια λιτότητα που επιβλήθηκε από τη βρετανική κυβέρνηση θα σπρώξει ένα εκατομμύριο άτομα στην απόλυτη ένδεια, όπως έδειξε το ανεξάρτητο Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικών Μελετών (IFS).
Μέχρι το τέλος του 2014, 900.000 άνθρωποι θα βρεθούν στη κατηγορία της «απόλυτης φτώχειας», η οποία περιλαμβάνει νοικοκυριά που διαθέτουν πραγματικό εισόδημα μικρότερο κατά 60% του μέσου εισοδήματος του 2010/11, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Ινστιτούτου Χρηματοοικονομικών Μελετών (IFS).
Αυτή η σοβαρή επιδείνωση θα προκαλέσει μια αξιοπρόσεκτη αύξηση της παιδικής φτώχειας, για πρώτη φορά μέσα σε δεκαπέντε χρόνια: το 2012/3, θα υπάρχουν 200.000 περισσότερα παιδιά που θα ζουν στην «απόλυτη φτώχεια», άλλα 300.000 παιδιά θα προστεθούν σε αυτή την κατηγορία το 2013/14, σύμφωνα με το IFS, ένα ινστιτούτο πολύ αξιόπιστο.
«Αυτή η αποκάλυψη αντικρούει τους ισχυρισμούς της κυβέρνησης, η οποία εκτιμάει πως αυτές οι μεταρρυθμίσεις δεν θα έχουν καμία επίπτωση πάνω στη φτώχεια των νέων το 2012/13», αναφέρει το IFS στη μελέτη του.
Η κυβέρνηση του συντηρητικού πρωθυπουργού Ντέιβιντ Κάμερον εφάρμοσε ένα τεράστιο σχέδιο λιτότητας, που θεωρήθηκε το αυστηρότερο όσον αφορά τις μεγάλες χώρες της ΕΕ, και το οποίο στοχεύει στην εξοικονόμηση 81 δισεκατομμυρίων λιρών (γύρω στα 92 δισεκατομμύρια ευρώ) σε λιγότερο από πέντε χρόνια, στα οποία θα προστεθούν 30 δισεκατομμύρια λίρες από τους φόρους εισοδήματος, ώστε να οδηγηθεί το βρετανικό έλλειμμα στο 1,1% του ΑΕΠ το 2015 έναντι του 10,1% της φετινής χρονιάς.
Η θεραπεία της λιτότητας περιλαμβάνει περικοπές στις κοινωνικές δαπάνες, ειδικά στον τομέα της στέγασης. Το βρετανικό Υπουργείο Οικονομικών εκτίμησε πως αυτή η μελέτη περιελάμβανε «σημαντικές ασάφειες».
Ένα ιδιωτικό χρέος πολύ πιο βαρύ(18)
Τα μεγάλα ΜΜΕ και οι κυβερνήσεις διατείνονται πως το δημόσιο χρέος αποτελεί την καρδιά του προβλήματος, παρόλο που στην πράξη, στις περισσότερες χώρες, το ιδιωτικό χρέος είναι πιο ογκώδες. Για παράδειγμα, το ιδιωτικό χρέος αντιπροσωπεύει το 83% του συνολικού χρέους στη Ισπανία, το 85% στην Πορτογαλία και το 58% στην Ελλάδα.(19) Αντιπροσωπεύει επίσης το 89% για τη Μεγάλη Βρετανία, το 76% για τη Γαλλία, το 66% για την Ιταλία, το 75% για τη Γερμανία, το 79% για τις ΗΠΑ και το 59% για την Ιαπωνία.(20) Αυτό το τεράστιο ιδιωτικό χρέος, ειδικά εκείνο των ιδιωτικών επιχειρήσεων, κινδυνεύει, αν κανείς δεν πάρει τα μέτρα του, να μετατραπεί αύριο κατά ένα μέρος σε δημόσιο χρέος, κάτι που συνέβη την περίοδο 2007-2009. Η επιβάρυνση του δημόσιου χρέους χρησίμευσε ως επιχείρημα για τις κυβερνήσεις ώστε να υιοθετήσουν καινούργια σχέδια λιτότητας που είχαν επίπτωση κατ’ αρχήν στις κοινωνικές δαπάνες του κράτους.
Ας πάρουμε την περίπτωση της Ιρλανδίας: αν ρωτήσετε κάποιον που παρακολουθεί τον Τύπο σχετικά με την ιρλανδική κρίση, αν το εξωτερικό χρέος αυτής της χώρας είναι κατά βάση δημόσιο χρέος το πιο πιθανό είναι να σας απαντήσει θετικά. Τίποτα δεν είναι λιγότερο αληθινό από αυτό, το δημόσιο εξωτερικό ιρλανδικό χρέος, δεν αντιπροσωπεύει παρά το 4,6% του συνολικού εξωτερικού χρέους του ετοιμοθάνατου «κέλτικου τίγρη». Ο ακόλουθος πίνακας παρουσιάζει το μέρος του εξωτερικού χρέους που βαρύνει την κυβέρνηση.(21) (πίνακας σελ. 37)
Σημειώστε πως η αύξηση του μεριδίου του ιδιωτικού χρέους μέσα στο συνολικό χρέος είναι ιδιαιτέρως σημαντική μετά το τέλος της δεκαετίας του 1990.
Ύστερα από τα σχέδια λιτότητας στην Ευρώπη
Τα σχέδια λιτότητας θα έχουν επτά σημαντικές επιπτώσεις:
1. Θα επιμηκύνουν την κρίση, περιορίζοντας την παγκόσμια ζήτηση.
2. Θα μειώσουν τους μηχανισμούς κοινωνικής προστασίας και θα επιδεινώσουν τη φτώχεια και την αβεβαιότητα των θυμάτων της κρίσης.
3. Θα ενισχύσουν την εξουσία των χρηματοοικονομικών οργανισμών, και επομένως του Κεφαλαίου, πάνω στην κοινωνία και τα κράτη χάρη στις πιέσεις (και μάλιστα εκβιαστικά) που δεν σταματούν να εξασκούν ως πιστωτές.
4. Θα καταστήσουν την αποπληρωμή του δημόσιου χρέους κεντρικό στοιχείο της πολιτικής διαμάχης και της κυβερνητικής διαχείρισης για τα επόμενα 15 χρόνια.
5. Θα ενισχύσουν τις ανισότητες και τις φυγόκεντρες δυνάμεις μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, γιατί εμβαθύνουν τον οικονομικό ανταγωνισμό ανάμεσα στα κράτη-μέλη της. Θα ενδυναμώσουν πιθανότατα τις πολιτικές δυνάμεις της ακροδεξιάς που τρέφονται από την εξαθλίωση ενός μέρους του πληθυσμού και από τις παθητικές αντιδράσεις και τον στιγματισμό του άλλου.
6. Θα μειώσουν την ικανότητα των κρατών να εκπληρώνουν τις υποχρεώσεις τους όσον αφορά τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα και θα ενισχύσουν την τάση χρησιμοποίησης της καταστολής ως απάντηση στις διαμαρτυρίες της κοινωνίας.
7. Θα μειώσουν επίσης την ικανότητα αυτών των κρατών να ανταποκρίνονται στις διεθνείς υποχρεώσεις τους στο πεδίο της στήριξης της ανάπτυξης, της βοήθειας σε πληθυσμούς που πέφτουν θύματα φυσικών καταστροφών στις χώρες του Νότου και της συνεισφοράς στη μάχη κατά της κλιματικής αλλαγής.
Μία ακόμη επιβαρυντική παράμετρος είναι το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και οι κυβερνήσεις που μετέχουν σε αυτή πρόσφεραν στο ΔΝΤ(23) τη δυνατότητα να επανέλθει στο ευρωπαϊκό προσκήνιο, τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή. Ακόμα περισσότερο, οι σημερινές επιλογές των υπευθύνων της ΕΕ μετατρέπουν το ΔΝΤ σε άμεσο πιστωτή των κρατών που ζητούν τη βοήθειά του. Πρόκειται για μια σημαντική αλλαγή σε σύγκριση με προηγούμενες δεκαετίες.
Η γενίκευση αυτών των σχεδίων λιτότητας στα πλαίσια μιας μακράς κρίσης που προκάλεσε το καπιταλιστικό σύστημα, θέτει τα κοινωνικά κινήματα και την ριζοσπαστική αριστερά αντιμέτωπους με μια σημαντική ευθύνη: καλούνται να υιοθετήσουν ένα σύνολο προτάσεων στο ύψος των περιστάσεων, να αναπτύξουν μια στρατηγική σύγκλισης και ενότητας ώστε να εξασφαλίσουν μία αντικαπιταλιστική, οικολογική, αντιρατσιστική, φεμινιστική και κοινωνικά αυτόνομη έξοδο από την κρίση.
Σημειώσεις κεφ. 1
(1) Βλ. ATTAC, Le piège de la dette publique, comment en sortir, Les liens qui libèrent. Paris, 2011, κεφ.3.
(2) Από το Νοέμβριο του 2008, η CADTM το είχε αναγγείλει και καταγγείλει σε ένα άρθρο με τίτλο «Union sacree pour sacree arnaque http:/www.cadtm.org/Union-
(3) Υπάρχει και στην Κίνα, το πλαίσιο όμως είναι διαφορετικό.
(4) Ο Μπαράκ Ομπάμα, ο Γκόρντον Μπράουν, η κυβέρνηση της Ολλανδίας και ορισμένοι άλλοι προχώρησαν σε κάποιες κρατικοποιήσεις την περίοδο 2007-2008, με μοναδικό στόχο όμως να εμποδίσουν μια απόλυτη πτώχευση του χρηματοοικονομικού συστήματος και του κατασκευαστικού τομέα.
(5) Κοινωνικοί αποσβεστήρες τέθηκαν σε λειτουργία και δαπάνες που αύξησαν τη ζήτηση πραγματοποιήθηκαν κατά την περίοδο 2008-2009 στις ΗΠΑ, στην Γερμανία, στην Ισπανία, στη Μεγάλη Βρετανία, στην Γαλλία…Αντίθετα, όσον αφορά τη Δυτική Ευρώπη, αυτά τα μέτρα ήταν περιορισμένα σε χώρες όπως η Ιταλία, και η Ιρλανδία. Στην Ελλάδα, η δεξιά κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας προσέφυγε γρήγορα σε μέτρα λιτότητας, κάτι που προκάλεσε έναν φλογερό κοινωνικά μήνα, τον Δεκέμβριο του 2008. Η πολιτική αυτή της ελληνικής κυβέρνησης συνέβαλε στην μεγάλη εκλογική αποτυχία της στις βουλευτικές εκλογές τον Οκτώβριο του 2009.
(6) Βλ. Ναόμι Κλάιν, Το δόγμα του σοκ, Η άνοδος του Καπιταλισμού της Καταστροφής, Λιβάνης 2007.
(7) Βλ. κεφ. 3
(8) Βλ. κεφ. 4
(9) Οι Γερμανοί και Γάλλοι τραπεζίτες κατέχουν το 48% των τίτλων του ισπανικού χρέους (οι γαλλικές τράπεζες κατέχουν το 24% αυτών των χρεών), το 48% των τίτλων του πορτογαλικού χρέους (οι γαλλικές τράπεζες κατέχουν το 30%) και το 41% των τίτλων του ελληνικού χρέους (με τις γαλλικές τράπεζες να κατέχουν το 26%). Βλ. τα σχετικά γραφήματα.
(10) http:/www.
(11) Σύμφωνα με την Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών , τον Δεκέμβριο του 2009, οι γαλλικές τράπεζες κατείχαν 31 δισεκατομμύρια δολάρια του ελληνικού χρέους, οι γερμανικές 23 δισεκατομμύρια δολάρια.
(12) Το 2011 η ευρωζώνη περιλαμβάνει 17 χώρες: Γερμανία, Αυστρία, Βέλγιο, Κύπρο, Ισπανία, Εσθονία, Φινλανδία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιρλανδία, Ιταλία, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Ολλανδία, Πορτογαλία, Σλοβακία, Σλοβενία.
(13) Από κάποιους χρησιμοποιείται υποτιμητικά, μάλλον ρατσιστικά.
(14) Βλ.κεφ. 7
(15) Ειδικά στην περίπτωση του Βελγίου όπου μια από τις τρεις κυριότερες τράπεζες, η KBC, επένδυσε σε πολλές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.
(16) Πηγή: Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών,Consolidated foreign claims of reporting banks.
(17) Πηγή: Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών,Consolidated foreign claims of reporting banks
(18) Γαλλικό Πρακτορείο Ειδήσεων, 17 Δεκεμβρίου 2010
(19) http:/www.cadtm.org/Rsume-de-
(20) Εφημερίδα, El Pais, «La deuda externa atenaza a Espana», 28 Φεβρουαρίου 2010.
(21) Το υπόλοιπο εξωτερικό χρέος μπορεί να θεωρηθεί αποκλειστικά ιδιωτικό.
(22) Σε % του συνολικού εξωτερικού χρέους. Πηγή: ΔΝΤ: http:/dsbb.imf.org/Pages/SDDS/
(23) Βλ.κεφ. 3.