ΤΟ ΑΟΥΣΒΙΤΣ, Η ΧΡΕΟΚΟΠΙΑ ΤΗΣ ΙΔΕΑΣ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ ΚΑΙ Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΟΥΤΟΠΙΚΗΣ ΔΙΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ*

του Γιώργου Μητραλιά

Γνήσιο τέκνο της εποχής μας και του καπιταλιστικού «μοντερνισμού» της, το Άουσβιτς και η βιομηχανική-γραφειοκρατική του μηχανή μαζικής εξόντωσης ανθρώπινων όντων μας εγκαλεί σ’αυτό το μεταίχμιο δύο αιώνων τουλάχιστον για τρεις βασικούς λόγους: α) επειδή δεν παραπέμπει σε μια δήθεν επιστροφή σε κάποιες αρχέγονες βαρβαρότητες, β) επειδή συνιστά βαθιά τομή στον πολιτισμό και στον τρόπο θεώρησης της ιδέας της προόδου, και γ) επειδή τα διδάγματά του είναι τώρα  -και εφεξής- περισσότερο χρήσιμα και επίκαιρα από ό,τι πριν από 55 χρόνια.

Αν λοιπόν η ιστορία χωρίζεται πια σε προ και μετά Άουσβιτς εποχές, αυτό οφείλεται τόσο στη «μοναδικότητα» των ναζιστικών θαλάμων αερίων, όσο και στο ότι τίποτα δεν είναι πια το ίδιο μετά από αυτούς. «Μοναδικό» και συνάμα «νεωτεριστικό» και «μοντέρνο» είναι το Άουσβιτς όχι τάχα επειδή δεν προϋπήρξαν άλλες εκδηλώσεις ανθρώπινης βαρβαρότητας με ακόμα περισσότερα θύματα (π.χ. η μαζική εξόντωση και γενοκτονία των ιθαγενών πληθυσμών του «Νέου Κόσμου» ή της Αφρικής από τους Ευρωπαίους κατακτητές και αποικιοκράτες). Στην πραγματικότητα, αυτό που κάνει το Άουσβιτς να μην μοιάζει με τίποτα άλλο, να μην είναι μια απλή –ίσως ακόμα πιο θανατηφόρα- επανάληψη παλιότερων βαρβαροτήτων και κατά συνέπεια, να μην εξηγείται από μια ενδεχόμενη δήθεν «μεταφυσική» ή «έμφυτη» τάση επιστροφής σε κάποια άλλη εποχή (π.χ. στον συκοφαντημένο Μεσαίωνα), είναι το γεγονός ότι θα ήταν αδύνατο και αδιανόητο έξω από τον θριαμβεύοντα καπιταλισμό και την αστική κοινωνία του!

ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΡΙΚΟ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΑΝΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟ

Προϊόν του σύγχρονου δυτικού κόσμου και της αναπτυγμένης βιομηχανίας του, το Άουσβιτς –κατά τον Ερνέστ Μαντέλ- θα «ήταν αδύνατο χωρίς ένα σύνολο υλικών και τεχνικών μέσων. Ήταν μια βιομηχανική και όχι μια βιοτεχνική επιχείρηση εξόντωσης. Ιδού όλη η διαφορά του από τα παραδοσιακά πογκρόμ. Αυτή η επιχείρηση απαιτούσε τη μαζική παραγωγή του αερίου Τσίκλον Β, θαλάμους αερίων, σωληνώσεις, φούρνους αποτέφρωσης, οργανωμένα παραπήγματα, τη μαζική χρησιμοποίηση των σιδηροδρόμων, σε μια τέτοια κλίμακα που θα ήταν αδύνατη στον 18^ο αιώνα και στο μεγαλύτερο τμήμα του 19^ου, για να μην μιλήσουμε για ακόμα προγενέστερες εποχές». Και ο Μαντέλ συνεχίζει: «από αυτή την άποψη, το ολοκαύτωμα είναι επίσης (όχι μόνον, αλλά επίσης) ένα προϊόν της σύγχρονης βιομηχανίας που ξεφεύγει όλο και περισσότερο από τον έλεγχο της ανθρώπινης και ανθρωπιστικής λογικής, δηλαδή της σύγχρονης καπιταλιστικής βιομηχανίας που προωθούμενη από τον παροξυσμό του ανταγωνισμού γίνεται ανεξέλεγκτη».

Και όχι μόνον. Αυτό το τερατώδες εργοστάσιο θανάτου έγινε δυνατό και μπόρεσε να λειτουργήσει  στην συγκεκριμένη ιστορική εποχή επειδή μόνον το αναπτυγμένο αστικό κράτος τού προσέφερε ένα άλλο προαπαιτούμενό του: την απαραίτητη γραφειοκρατική νοοτροπία, τον καθημερινό κοντόφθαλμο υπαλληλίστικο “ορθολογισμό” των εκατοντάδων χιλιάδων άμεσων και έμμεσων εκτελεστών του. Δηλαδή, την τυφλή υπακοή και υποταγή στο παντοδύναμο και “ιερό” Κράτος-αφέντη, που μεταφράζεται στη γνωστότατη γκάμα  συμπεριφορών που αρχίζουν από τον άκριτο (αυτο)περιορισμό του καθένα στα μερικά και κατακερματισμένα  “καθήκοντά” του (“εγώ κάνω απλώς τη δουλειά μου και δεν με αφορούν όλα τα υπόλοιπα”) και τελειώνουν με την μετατροπή των ενεργών πολιτών σε άβουλους υπηρέτες του δόγματος “καλό ή κακό, αυτό είναι το κράτος” και η πατρίδα μου...

Νάμαστε λοιπόν στην καρδιά του σύγχρονου τέρατος καθώς ανεπαισθήτως γεννιέται μέσα μας η (εύλογη) κρίσιμη απορία:  αν είναι όντως η εποχή μας που έκανε δυνατό το Άουσβιτς, τότε τι μας εγγυάται ότι δεν θα γίνουμε μάρτυρες της απλής ή και ακόμα χειρότερης επανάληψής του; Η απάντηση είναι δυστυχώς απλή και συνάμα τραγική. Απολύτως τίποτα! Μετά το Άουσβιτς τα πάντα είναι πια δυνατά και να το αρνιόμαστε κατηγορηματικά δεν μπορεί να σημαίνει παρά πολιτική ανευθυνότητα! Ή όπως μας προειδοποιεί ο Μπρεχτ: “είναι πάντα γόνιμη η μήτρα που γέννησε αυτό το τέρας”!...

Όχι, δεν πρόκειται πια μόνο για το φασιστικό τέρας στο οποίο αναφερόταν ο Μπέρτολτ Μπρεχτ. Το Άουσβιτς δεν είναι μόνον το πιο ακραίο παράδειγμα σύγχρονης βαρβαρότητας. Στην ουσία του είναι πρωτίστως μια σχεδόν τυπική και παραδειγματική έκφραση των καταστροφικών τάσεων που υπήρχαν και εξακολουθούν να υπάρχουν (μάλιστα, διαρκώς αναπτυσσόμενες) μέσα στις αστικές μας κοινωνίες σ’αυτό το στάδιο του ύστερου καπιταλισμού. Αν το Άουσβιτς είναι τομή και συνάμα σύμβολο της σύγχρονης καπιταλιστικής-ιμπεριαλιστικής εποχής αυτό οφείλεται στο ότι κανένα άλλο “ιδρυτικό γεγονός”  των καιρών μας δεν ανάδειξε με τόση δύναμη το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της και την υπέρτατη αντίφασή της: τον συνδυασμό του πιο τέλειου μερικού ορθολογισμού με τον απόλυτο συνολικό ανορθολογισμό. Το πάντρεμα του μεγαλύτερου ορθολογισμού των μέσων με τον πιο ακραίο ανορθολογισμό των τελικών στόχων!

Σε τελευταία ανάλυση, τι άλλο είναι το Άουσβιτς πέρα από αυτό τον «θανατερό μερικό ορθολογισμό» της σύγχρονης οργάνωσης  εργασίας  και της τεχνολογίας στην υπηρεσία των πιο παράλογων και ανορθολογικών στόχων, δηλαδή της  αγριανθρωπικής και βάρβαρης επιχείρησης ολοκληρωτικής εξόντωσης ανθρώπων μόνο και μόνο επειδή αυτοί -ως Εβραίοι και ως Τσιγγάνοι- διέπραξαν το «ατόπημα» απλώς να...υπάρχουν; Εδώ δεν έχουμε ούτε καν έναν καθόλα “ανήθικο” αντικειμενικό στόχο, όπως π.χ. εκείνον που εξυπηρετούσε το σταλινικό Γκούλαγκ όπου τα εκατομμύρια των Ζεκ (καταδίκων) μετατρέπονταν σε πάμφθηνη εργατική δύναμη  για την (καταναγκαστική)  οικοδόμηση της “σοσιαλιστικής”   οικονομίας. Εδώ έχουμε περάσει σε ένα άλλο, ποιοτικά διαφορετικό επίπεδο βαρβαρότητας που δεν εξηγείται ούτε από κάποιες οικονομικές επιδιώξεις των δημίων, ούτε από το ρατσιστικό τους μίσος. Οι Εβραίοι ως ανθρώπινα όντα καταδικασμένοι αποκλειστικά και μόνο να εξοντωθούν δεν μπορούν –βέβαια- ούτε να εργασθούν έστω ως εργάτες-σκλάβοι, ούτε να συνεχίσουν να παίζουν το ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου που τους επιφύλασσε ο παραδοσιακός αντισημιτισμός!...

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ ΚΑΙ Η ΠΛΑΝΗΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

Το “ανείπωτο” και το “αδιανόητο” του Άουσβιτς δεν εντοπίζεται λοιπόν ούτε στο μέγεθος του αποτρόπαιου  εγκλήματος των ναζιστών, ούτε στις τερατώδεις διαστάσεις που πήρε ο αντισημιτισμός τους, αλλά μάλλον σ’αυτή την πρωτόγνωρη στην ιστορία αυθεντική πολιτισμική ρήξη που συνεπάγεται η  ντε φάκτο περιφρόνηση και κατάργηση όλων των προαιώνιων κανόνων και ταμπού της πιο στοιχειώδους αλληλεγγύης και συνύπαρξης των ανθρώπων. Με δεδομένο το προηγούμενο του Άουσβιτς (αλλά και της Χιροσίμα), η ανθρωπότητα μπορεί να ατενίζει το μέλλον της αφήνοντας ανοικτή την πόρτα για κάθε ενδεχόμενο, ακόμα και για εκείνο του πλήρους αφανισμού της!...

Δυστυχώς, αυτό που ήταν όμως άλλοτε ένα απλό προαίσθημα των πιο διορατικών ανατόμων της οικτρής σύγχρονης πραγματικότητας (Βάλτερ Μπένγιαμιν, Λέον Τρότσκι, Ερνεστ Μπλοχ,...), μεταβάλλεται στις μέρες μας  περίπου σε κοινότυπη αλήθεια που τείνουν να ασπαστούν –έστω και αποσπασματικά- εκατομμύρια ανθρώπων σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Το δίλημμα της Ρόζας Λούξεμπουργκ «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα» έχει χάσει προ πολλού την επικαιρότητά του επειδή ζούμε ήδη μέσα στη βαρβαρότητα! Αντίθετα, ένα νέο, ακόμα πιο τραγικό υπαρξιακό δίλημμα παίρνει την θέση του, επιβάλλεται ως αναπόφευκτο: σοσιαλισμός ή καταστροφή του πλανήτη και εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους! Τώρα δεν πρόκειται πια “μόνο” για το κύμα των ολοκληρωμένων ή ημιτελών γενοκτονιών που σαρώνει την εποχή μας (Ρουάντα, Τσετσενία, Αν. Τιμόρ) και τις εθνοκαθάρσεις στην πρώην Γιουγκοσλαβία, ούτε για την φρίκη των 45 εκατομμυρίων παιδιών του Τρίτου κόσμου που πεθαίνουν κάθε τέσσερα χρόνια από τον υποσιτισμό και την έλλειψη φαρμάκων και πόσιμου νερού, ούτε καν για όλη αυτή την μαρτυρική ανθρωπότητα που γίνεται θυσία στο βωμό της αχαλίνωτης μεγιστοποίησης του ποσοστού κέρδους. Τώρα πια δεν πρόκειται για τίποτα από όλα αυτά, ούτε καν για την ύπαρξη του ανθρώπινου πολιτισμού, αλλά για κάτι παραπάνω, ποιοτικά ανώτερο, για την ολική καταστροφή που ήδη υπόσχεται και προετοιμάζει ο εφιαλτικός καπιταλιστικός “συνολικός ανορθολογισμός” στον αέρα που αναπνέουμε, στην ατμόσφαιρα, στα δάση, στις θάλασσες και στη γη που κατοικούμε, με λίγα λόγια, στον ίδιο τον πλανήτη μας και στους ανθρώπους που επιμένουν να ζουν πάνω σ’αυτόν!

Νέα προβλήματα, νέα διλήμματα και νέοι οικουμενικοί εφιάλτες που ντε φάκτο ανατρέπουν παλιές  βεβαιότητες  και  παραδοσιακές πεποιθήσεις. Με πρώτη και καλύτερη την άκριτη πίστη στη νομοτελειακή πρόοδο στην οποία είναι δήθεν “καταδικασμένο” το ανθρώπινο είδος. Την ώρα που ο εικοστός αιώνας εξέπνευσε αφήνοντας πίσω του ατέλειωτα υλικά και κυρίως, πνευματικά ερείπια, είναι πια απολύτως δικαιολογημένο να διαπιστώσουμε μαζί με τον Ντανιέλ Μπενσαϊντ ότι “δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, η βαρβαρότητα των στρατοπέδων και του γκούλαγκ, η γεωμετρική πρόοδος των  δυνάμεων της καταστροφής έχουν προ πολλού ταλαιπωρήσει τις πεποιθήσεις των ανθρώπων. Η κατάρρευση των γραφειοκρατικών καθεστώτων στην Ανατολή και η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι οι φυσικοί πόροι δεν είναι ούτε ανεξάντλητοι, ούτε προσφέρονται δωρεάν, ο ίλιγγος μπροστά στα ενδεχόμενα που ανοίγουν οι βιοτεχνολογίες, το ίδιο το μπέρδεμα των ορίων ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο, προκαλούν νέες αμφιβολίες και νέους φόβους. Τα φτερά του αγγέλου της προόδου είναι εφεξής γαζωμένα από σφαίρες”!

Ναι, σε τελευταία ανάλυση, είναι η ίδια η ιδέα της μακράς, γραμμικής και “αναπόφευκτης” ιστορικής προόδου του ανθρώπινου είδους που δεν αντέχει και πρέπει να σχετικοποιηθεί ή ακόμα και να αναθεωρηθεί εκ βάθρων σ’αυτή την εποχή όπου τίθεται πια σε αμφισβήτηση η ίδια η επιβίωση του ανθρώπου πάνω στη Γη, τώρα που  “η Αποκάλυψη σταματάει να είναι ένα προφητικό όραμα για να γίνει μια εντελώς χειροπιαστή απειλή”. Αν τότε στο Άουσβιτς ήταν οι Εβραίοι, οι Τσιγγάνοι, οι ομοφυλόφιλοι και κάποιες άλλες κατηγορίες “Untermenschen” (δηλαδή, των «υπανθρώπων» στους οποίους οι ναζιστές αρνιόνταν κάθε ανθρώπινη ιδιότητα) που προσφέρονταν ως «πρώτη ύλη»  στην ανθρωποβόρα μηχανή που λειτουργούσε χάρη στην συνεργασία και σύγκλιση του βιολογικού ρατσισμού, της σύγχρονης τεχνολογίας-επιστήμης και της καπιταλιστικής βιομηχανίας, τώρα  είναι το σύνολο της ανθρωπότητας που προσφέρεται ως πειραματόζωο για τους πειραματισμούς της τεράστιας καταστροφικής δύναμης που έχει συσσωρεύσει αυτός ο αγριανθρωπικός ύστερος καπιταλισμός. 

ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΡΑΜΑΤΙΚΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ

Κριτική και αναθεώρηση της ιδέας της «νομοτελειακής προόδου, σημαίνει όμως και κριτική και αναθεώρηση ενός κάποιου μαρξισμού! Του μαρξισμού που ακόμα κι αν επιδιώκει να αντικαταστήσει το νόμο του κέρδους με την ικανοποίηση των αναγκών της ανθρωπότητας, «δεν εννοεί διόλου να ανατρέψει τα θεμέλια της κοινωνίας που ταυτίζονται  με τη βιομηχανία, την τεχνολογία, την επιστήμη και την πρόοδο».

Ποτέ άλλοτε όσο σήμερα, αυτός ο ντετερμινιστικός, πεζός και οικονομικίστικος μαρξισμός των «σταδίων» της ιστορικής ανάπτυξης, δεν ήταν τόσο εξωπραγματικός, άχρηστος και κυρίως, αναποτελεσματικός. Και ποτέ άλλοτε όσο σήμερα, δεν έρχεται σε τόσο ολομέτωπη σύγκρουση με τον επαναστατικό, χειραφετητικό, οραματικό και ανθρωπιστικό μαρξισμό που δεν πηγαίνει απλώς «πέρα από» το δυτικό πολιτισμό, αλλά επιδιώκει να ανατρέψει -ή μάλλον να αναποδογυρίσει- την πορεία που ακολούθησε για αιώνες αυτός ο δυτικός πολιτισμός.

Καμιά λοιπόν σχέση με τον αγκυλωμένο χυδαίο μαρξισμό που απαξιώνει να δει την πορεία της ιστορίας από τη μεριά των «χαμένων» που καταδικάζονται εκ καθέδρας να είναι απλή...«σκόνη της ιστορίας» (όπως συνέβη  παλιότερα π.χ. με τους «απολίτιστους» Ινδιάνους ή με τους «ιστορικά καθυστερημένους» μικρούς λαούς, και πολύ πιο πρόσφατα με τους εθνοκαθαρμένους πρώην Γιουγκοσλάβους), και που αρνιέται πεισματικά να την προσεγγίσει μέσα από το ενδεχόμενο μιας (επερχόμενης) ολικής καταστροφής. Και φυσικά, καμιά σχέση με το γραφειοκρατικό μαρξισμό τόσων και τόσων «επιγόνων» που εξακολουθεί να πιστεύει τυφλά στον δήθεν προοδευτικό αυτοματισμό της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και στην ακόμα πιο επίφοβη «τιθάσευση» της (αναγκαστικά εχθρικής) φύσης από τον άνθρωπο και την «θαυματουργή» τεχνολογία.

Όχι, δεν είναι τυχαίο πως αυτός ο σταλινικός και σοσιαλδημοκρατικός μαρξισμός «ξεχνάει» μόνιμα να προτάξει ένα στρατηγικό όραμα, να αποκαταστήσει την επαναστατική ουτοπία, να προτείνει «έναν ριζικά διαφορετικό πολιτισμό, μια νέα ποιότητα ζωής, μια νέα ιεραρχία αξιών, μια διαφορετική σχέση με την φύση, σχέσεις ισότητας ανάμεσα στα φύλα, στα έθνη και στις «φυλές», κοινωνικές σχέσεις αλληλεγγύης και αδελφοσύνης μεταξύ των λαών και των ηπείρων», μια νέα ριζικά διαφορετική σχέση (θετικές διακρίσεις) ανάμεσα στον πλούσιο και στον υπανάπτυκτο κόσμο. Και φυσικά, δεν είναι τυχαίο –όπως τονίζει ο Μπενσαίντ- πως υιοθετεί τυφλά «την ιδέα της προόδου (που) δεν είναι παρά η ανούσια, υποβαθμισμένη και αστικοποιημένη μορφή αυτής της ικανότητας να πηγαίνεις προς τα μπρος, που οδηγεί ανεπαισθήτως  στην παραίτηση από την  πολιτική δράση προς όφελος των τεχνικών και εμπορευματικών αυτοματισμών».

Ο κύβος έχει ριφθεί. Η επανάσταση δεν μπορεί πια να είναι απλώς -όπως παλιότερα- «η ατμομηχανή της ιστορίας», επειδή τίποτα άλλο δεν  δικαιολογεί και δεν επιβάλει την ιστορική-υπαρξιακή της αναγκαιότητα όσο πρωτίστως ότι αυτή και μόνον αυτή πρέπει να τραβήξει –όπως τόλεγε ο Βάλτερ Μπένιαμιν- το «φρένο κινδύνου» που σταματάει την τρελή πορεία του τρένου προς την καταστροφή! Τώρα πια το δίλημμα δεν είναι σοσιαλισμός ή οπισθοδρόμηση της ανθρωπότητας. Είναι σοσιαλισμός ως νέος πολιτισμός ή καταστροφή της ανθρωπότητας! Κι ας μην μας πούνε πως αυτή είναι μια εξαιρετικά φιλόδοξη αποστολή για την σοσιαλιστική επανάσταση. Εξάλλου, ας μην ξεχνάμε: «πρώτα παραιτούμαστε από το αδύνατο, μετά ακολουθούν όλα τ’άλλα...».

*Το παραπάνω κείμενο γράφτηκε το 1995 (δημοσιεύτηκε στην Εποχή)  αλλά δυστυχώς, είναι ίσως τώρα πιο επίκαιρο και…κατανοητό.

Μερικά χρήσιμα βιβλία για την ίδια προβληματική:

Enzo Traverso ,”Understanding the Nazi Genocide-Marxism after Auschwitz”.

Ernest Mandel, “Premisses materielles, sociales et ideologiques du genocide nazi” στο «Le marxisme d’ Ernest Mandel, επιμέλεια Gilbert Achcar.

Daniel Bensaid, “Le pari melancolique”.

Michael Loewy, “revolte et melancolie: le romantisme a contre-courant de la modernite”.

Enzo Traverso, “Les marxistes et la question juive”.

Daniel Bensaid, “ Marx l’intempestif”.