Ernest Mandel:
Ο Μαρξ, ο Ένγκελς
και το πρόβλημα της διπλής ηθικής
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς έχουν συχνά κατηγορηθεί ότι υποστηρίζουν το « δύο μέτρα και δύο σταθμά » και ότι έχουν μια διπλή ηθική.(1) Ότι τάχα αντιτάχθηκαν στην εφαρμογή και στην ταξική πάλη των ίδιων ηθικών αρχών που συνήθως ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων. Εξ ου και η κατηγορία ότι οι ίδιοι και οι μαθητές τους (ο Λένιν και ο Τρότσκι, μεταξύ άλλων) πρόβαλαν την αρχή ότι στην ταξική πάλη "ο σκοπός αγιάζει τα μέσα". Από αυτό προκύπτει η ακόμη ισχυρότερη μομφή ότι τουλάχιστον το μικρόβιο των σταλινικών στρεβλώσεων περιέχεται στις διδασκαλίες των ίδιων των Μαρξ και Ένγκελς.(2)
Αυτή η μομφή προκύπτει από μια κλασική εννοιολογική σύγχυση. Με τον ίδιο τρόπο που ο Μαρξ δεν υποστηρίζει ότι η εργατική δύναμη θα έπρεπε να είναι εμπόρευμα, ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν λένε ότι θα έπρεπε να υπάρχουν δύο ηθικά μέτρα και δύο ηθικά σταθμά. Ο Μαρξ δεν προβαίνει σε μια αξιακή κρίση αλλά σε μια ιστορική παρατήρηση. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς δείχνουν ότι στην καπιταλιστική κοινωνία η εργατική δύναμη έχει μετατραπεί σε εμπόρευμα. Όσοι αρνούνται αυτή την παρατήρηση αρνούνται την πραγματικότητα. Παρομοίως, ο Μαρξ και ο Ένγκελς παρατηρούν ότι η "διπλή ηθική" ασκείται γενικά μέσα στην ταξική κοινωνία. Αυτό δεν είναι επιλογή ή επιθυμία τους. Είναι μια νηφάλια παρατήρηση της πραγματικής κατάστασης των πραγμάτων. Και πάλι, όποιος το αμφισβητεί αυτό είναι είτε αδαής, είτε τυφλός σε γεγονότα που δεν τον βολεύουν, είτε ένας κυνικός υποκριτής.
Αν εξετάσουμε την ιστορία των τελευταίων 10.000 ετών, δεν βρίσκουμε ούτε ένα παράδειγμα ταξικής κοινωνίας στην οποία δεν ίσχυε αυτό το "δύο μέτρα και δύο σταθμά". Για παράδειγμα, η πρόσφατη διακήρυξη των Γάλλων επισκόπων για τους πυρηνικούς πυραύλους υποστήριξε και πάλι πανηγυρικά ότι η μη βία εφαρμόζεται μόνο στις σχέσεις μεταξύ ατόμων, όχι μεταξύ κρατών. Όταν ένας συγγραφέας όπως ο Άγγλος Paul Johnson (πρώην εκδότης του New Statesman) ισχυρίζεται ότι ο "εκφυλισμός των ηθών" ή η αύξηση της βίας στον κόσμο οφείλονται στην παρακμή των θρησκευτικών αρχών, ξεχνά ότι σε όλες τις κοινωνίες στις οποίες η θρησκεία, ή ένα συγκεκριμένο θρησκευτικό δόγμα, γίνονταν αποδεκτά ως καθολικά ισχύουσες αρχές από το 99% του πληθυσμού, το"δύο μέτρα και δύο σταθμά" και οι μαζικές δολοφονίες, ανάμεσα σε άλλα πράγματα, γίνονταν ευρύτατα πράξη. Όσον αφορά τη χριστιανική θρησκεία, σκέφτεται κανείς τα εκατομμύρια νεκρούς σε θρησκευτικούς πολέμους, τη διαβόητη δήλωση του ιερέα του ληστρικού ιπποτικού στρατού του Simon de Monfort, που βάδιζε εναντίον των Αλβιγηνών, ο οποίος είπε για τις γυναίκες, τα παιδιά και τους ηλικιωμένους: "Tuez-les tous. Dieu connaîtra les siens' (Σκοτώστε τους όλους, ο Θεός θα αναγνωρίσει τους δικούς Του). Σκέφτεται κανείς τους βίαιους πολέμους μεταξύ βουδιστικών και ινδουιστικών κρατών. Σκέφτεται κανείς τις όχι λιγότερο βίαιες πράξεις των στρατών του Ισλάμ. Οι πρωταγωνιστές της Παλαιάς Διαθήκης, εμφορούμενοι από την εβραϊκή θρησκεία, ήταν επίσης ένοχοι αναρίθμητων πράξεων βίας. (3)
Οι φιλόσοφοι, οι ηθικολόγοι, οι κοινωνιολόγοι και οι μελετητές των κοινωνικών επιστημών δεν έχουν καλύτερο ιστορικό από τους εκπροσώπους της θεσμοθετημένης θρησκείας. Στο πρώτο μέρος της Κύρου Παιδείας του, ο Ξενοφών βάζει τους Πέρσες βασιλείς Κύρο και Καμβύση να κάνουν τον ακόλουθο διάλογο:
"Αλλά, πατέρα, ποιος θα ήταν ο καλύτερος τρόπος για να αποκτήσουμε πλεονέκτημα έναντι του εχθρού;".
"Μα τον Δία", είπε εκείνος, "δεν είναι εύκολη ή απλή η ερώτηση που θέτεις τώρα, γιε μου- αλλά, επίτρεψε μου να σου πω, ο άνθρωπος που προτείνει να το κάνει αυτό πρέπει να είναι ραδιούργος και πανούργος, ύπουλος και δόλιος, κλέφτης και ληστής, να ξεπερνά τον εχθρό σε κάθε σημείο".
- αναφέρεται στο Antoine Brognard, Lutte de classe et morale marxiste (Παρίσι, 1969)
Ο Μαξ Βέμπερ δικαιολόγησε επίσης το "διπλό πρότυπο της ηθικής" με τη λεπτή διάκριση μεταξύ Gesinnungsethik [ηθική της πεποίθησης] και Verantwortungsethik [ηθική της ευθύνης].
Το γεγονός ότι αυτό το διπλό πρότυπο ηθικής ισχύει εντός της ταξικής κοινωνίας είναι ένας σημαντικός λόγος για τον οποίο ο Μαρξ και ο Ένγκελς ευαγγελίζονται την κατάργηση όλων των ταξικών κοινωνιών. Ευαγγελίζονται μια κοινωνική τάξη πραγμάτων στην οποία θα εξαφανίζονταν όλες οι μορφές βίας μεταξύ των ανθρώπων. Η θέση τους είναι ότι αυτό καθίσταται εφικτό μόνο αν εξαφανιστούν ο διαχωρισμός της κοινωνίας σε τάξεις, η ύπαρξη του κράτους και των κατασταλτικών θεσμών (στρατός, χωροφυλακή, αστυνομία, δικαστική εξουσία κ.λπ.), καθώς και οι υλικοκοινωνικές συνθήκες που γεννούν με τη σειρά τους αυτόν τον ταξικό διαχωρισμό και αυτό το κράτος.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν διαπίστωσαν μόνο ότι στην ταξική κοινωνία υπάρχει ένα "διπλό ηθικό πρότυπο". Εξήγησαν επίσης τον λόγο που το προκαλεί. Τα ανθρώπινα όντα μπορούν να εξασφαλίσουν τους όρους της υλικής και πνευματικής (επικοινωνιακής) αναπαραγωγής τους μόνο μέσω ενός ελάχιστου βαθμού αμοιβαίας συνεργασίας, μέσω του καταμερισμού της εργασίας και της σύμπραξης. Ως κοινωνικά όντα, οι άνθρωποι αναγκάζονται, επί ποινή καταστροφής, να δρουν ως συνεργατικά όντα. Αλλά οι πρωτόγονοι άνθρωποι είναι υλικά και επικοινωνιακά ικανοί να συνεργάζονται μόνο μέσα σε έναν περιορισμένο κύκλο. Ό,τι βρίσκεται έξω από αυτόν τον κύκλο αντιμετωπίζεται ως άγνωστο και εχθρικό. Το αν αυτό προκύπτει από ένα επιθετικό ένστικτο που κληρονομήθηκε από την πρωτο-ανθρωπότητα δεν πρόκειται να εξεταστεί εδώ. Αρκεί να υπογραμμιστεί ότι, υπό ορισμένες κοινωνικές συνθήκες, η πλαστικότητα της ανθρωπότητας της επιτρέπει να περιορίσει ή να εξαλείψει σε μεγάλο βαθμό τις εκδηλώσεις αυτού του υποθετικού ενστίκτου.
Με την ανάπτυξη των κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων και του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, το φάσμα της συνεργασίας τείνει να διευρύνεται όλο και περισσότερο. Με τη δημιουργία της παγκόσμιας αγοράς, το καπιταλιστικό σύστημα αρχίζει να επεκτείνει αυτό το εύρος στο σύνολο της ανθρωπότητας. Ταυτόχρονα, όμως, πολλαπλασιάζονται οι κοινωνικές αντιθέσεις και εντάσεις, ιδίως όταν η κοινωνία διαχωρίζεται σε τάξεις και γεννιέται το κράτος (συμπεριλαμβανομένων των "πολλών" διαχωρισμένων κρατών). Η εχθρότητα, οι συγκρούσεις, αντί να περιορίζονται στις σχέσεις απέναντι στους "ξένους", εντείνονται όλο και περισσότερο στο εσωτερικό των κοινωνιών.
Οι "γενικά ισχύουσες ηθικές αρχές" - οι Δέκα Εντολές και ό,τι αντιστοιχεί σε αυτές στους πολιτιστικούς κύκλους εκτός των ιουδαιοχριστιανικών κοινωνιών - δεν είναι παρά η κωδικοποίηση κανόνων που επιτρέπουν μια λίγο πολύ φυσιολογική συνεργασία μεταξύ των μεμονωμένων μελών της κοινωνίας.
Καμία κοινωνία, καμία κοινωνική συνεργασία και καμία ανθρώπινη ύπαρξη δεν είναι δυνατή εάν τα μέλη μιας κοινωνίας σκοτώνονται ή τρώνε τακτικά το ένα το άλλο. Οι "ειδικές" ηθικές αρχές, οι οποίες στην πράξη ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ ανταγωνιστικών τάξεων και κρατών, δεν είναι παρά η έκφραση του γεγονότος, ότι κάτω από ορισμένες συνθήκες κοινωνικής έντασης, στο πλαίσιο της ταξικής πάλης, τα ταξικά συμφέροντα (ομαδικά συμφέροντα) υπερισχύουν των συμφερόντων των ατόμων ή όλων των ατόμων σε ένα αφηρημένο κοινωνικό πλαίσιο.(4)
Διότι δεν πρόκειται πλέον για τη διατήρηση της αφηρημένης κοινωνίας γενικά. Πρόκειται για τη διατήρηση μιας συγκεκριμένης μορφής κοινωνίας, δηλαδή για τη διατήρηση συγκεκριμένων κοινωνικών θεσμών. Οι ιδιοκτήτες σκλάβων που είναι πρόθυμοι να σκοτώσουν χιλιάδες σκλάβους επειδή είναι ανυπάκουοι ή επαναστάτες (ή ακόμη και ως αποτρεπτικό μέσο για πιθανή ανυπακοή ή επανάσταση) δεν είναι τόσο ηλίθιοι ώστε να πιστεύουν ότι θα μπορούσαν να επιβιώσουν χωρίς την εργασία των σκλάβων. Ενεργούν με αυτόν τον τρόπο επειδή είναι πεπεισμένοι ότι, χάρη σε τέτοιες δολοφονίες, εκατοντάδες χιλιάδες σκλάβοι θα συνεχίσουν να κάνουν τη δουλεμπορική τους εργασία, ενώ αν η ανυπακοή ή η εξέγερση γενικευόταν, αυτό δεν θα μπορούσε να συμβεί (ή θα συνέβαινε λιγότερο).
Αυτό δείχνει πόσο παράλογο είναι όταν ο Julien Freund, επικαλούμενος τον καθολικό λόγιο του 17ου αιώνα Gabriel Naudé, υπογραμμίζει το "καθήκον" ενός "πολιτικού" να υπερασπίζεται την "ασφάλεια" των πολιτών, ακόμη και σε ακραίες περιπτώσεις με τη χρήση βίας- υποτίθεται ότι αυτό θα ήταν η λειτουργία της πολιτικής, ο ρόλος του κράτους κ.λπ. Αλλά αυτό που διακυβεύεται δεν είναι σε καμία περίπτωση η "ασφάλεια" όλων των πολιτών (οι δούλοι δεν προστατεύονται αλλά δολοφονούνται στο παράδειγμα που αναφέραμε). Ο στόχος είναι η διασφάλιση της ιδιοκτησίας και των προνομίων ορισμένων πολιτών έναντι άλλων. Η δικαιολόγηση του "διπλού κανόνα" (των πολιτικών πράξεων που αντιβαίνουν σε ορισμένους ηθικούς κανόνες) βασίζεται σαφώς στην απόκρυψη των συγκεκριμένων συμφερόντων που εξυπηρετούν οι πράξεις αυτές. Τα συμφέροντα αυτά δεν έχουν καμία σχέση με την προάσπιση των συμφερόντων της κοινότητας στο σύνολό της.
Η βάση του "δύο μέτρα και δύο σταθμά » είναι η ύπαρξη ανταγωνιστικών συμφερόντων, περιοδικών εκρηκτικών κοινωνικών συγκρούσεων. Αυτή η εκρηκτικότητα εκφράζεται με φαινόμενα όπως οι έντονες ταξικές συγκρούσεις, οι εξεγέρσεις και η καταστολή των εξεγέρσεων, οι πόλεμοι, οι εμφύλιοι πόλεμοι, οι επαναστάσεις και οι αντεπαναστάσεις. Τέτοιες εκρήξεις υπάρχουν από τότε που υπάρχει η ταξική κοινωνία- αυτό είναι ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός. Το μόνο που κατάφερε ο πολιτισμός μέχρι σήμερα ήταν μια προσπάθεια (όχι συχνά επιτυχημένη) να εντάξει αυτή τη βία σε ορισμένους κανονισμούς (εθνικά συντάγματα, διεθνές δίκαιο), όχι όμως να την καταργήσει ή έστω να την περιορίσει μόνιμα.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς υποστηρίζουν ότι σε μια αταξική κοινωνία αυτή η διπλή ηθική θα μπορούσε να εξαφανιστεί, επειδή με την εξαφάνιση των κοινωνικών ανταγωνισμών, καθολικοί ηθικοί κανόνες θα μπορούσαν να ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ όλων των ανθρώπων. Αυτό, φυσικά, παραμένει μια υπόθεση εργασίας, μια ελκυστική και γοητευτική υπόθεση, της οποίας η εγκυρότητα μπορεί να επιβεβαιωθεί ή να αποκαλυφθεί ως υπερβολικά αισιόδοξη από την πρακτική μιας παγκόσμιας κλίμακας αταξικής κοινωνίας.
Τελικά, λοιπόν, η διπλή ηθική στηρίζεται στην ένταση μεταξύ "ατομικών ανθρώπινων σχέσεων" και "ομαδικών σχέσεων" μέσα σε συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια. Εκείνοι που θεωρούν ότι οι άνθρωποι είναι επιθετικά όντα που δεν θα μπορέσουν ποτέ να εξαλείψουν εντελώς την ενστικτώδη εχθρότητά τους προς τους συνανθρώπους τους ξεχνούν ότι οι άνθρωποι είναι επίσης συνεργατικά όντα, όντα που δεν μπορούν ποτέ να εξαλείψουν εντελώς την ενστικτώδη συνεργασία τους με άλλους ανθρώπους. Χωρίς αυτή δεν μπορούν να επιβιώσουν.
Η πρώτη συστηματική επεξεργασία μιας μαρξιστικής αντίληψης της ηθικής αναπτύχθηκε από τον Karl Kautsky στο έργο του Ethik und Materialistische Geschichtsauffassung (Βερολίνο, 1906). Ο Κάουτσκι έχει κατηγορηθεί ότι υπερασπίζεται στο έργο αυτό μια "ακατέργαστα φυσιοκρατική θέση".(5) Η μομφή αυτή μας φαίνεται υπερβολική, αν και είναι αλήθεια ότι ο Κάουτσκι (όπως, παρεμπιπτόντως, και ο Πλεχάνοφ πριν από αυτόν) κάνει περιττούς παραλληλισμούς μεταξύ της ανθρώπινης ηθικής και των προτύπων συμπεριφοράς στον κόσμο των ζώων, αναφέρεται υπερβολικά στα "κοινωνικά ένστικτα" και αφήνει στην άκρη πιο συγκεκριμένες ανθρωπολογικές πτυχές.
2
Η ύπαρξη αυτού του διπλού ηθικού προτύπου στην ταξική κοινωνία οδηγεί αναπόφευκτα στο εξής ερώτημα: θα πρέπει οι εκμεταλλευόμενες και καταπιεσμένες τάξεις να εφαρμόζουν με τη σειρά τους αυτό το "διπλό πρότυπο" στους απελευθερωτικούς τους αγώνες, ή θα πρέπει, από την αρχή της αυτοάμυνας και της χειραφέτησής τους, να επιδιώξουν να εφαρμόσουν την καντιανή επιταγή και στις ομαδικές σχέσεις (σχέσεις μεταξύ τάξεων, μεταξύ κρατών κ.λπ.); (6)
Μπορεί κανείς να εκτιμήσει την απάντηση που έδωσαν σε αυτό το ερώτημα ο Μαρξ και ο Ένγκελς και οι κυριότεροι μαθητές τους, σε δύο διαφορετικά επίπεδα: στο επίπεδο της πραγματικής ιστορικής εμπειρίας και στο επίπεδο του επιθυμητού στόχου.
Στο επίπεδο της ιστορικής εμπειρίας, για παράδειγμα, δεν υπάρχει και πάλι καμία αμφιβολία σχετικά με την πραγματική πορεία των γεγονότων. Δεν υπάρχει ούτε ένα παράδειγμα στην ιστορία μιας εκμεταλλευόμενης και καταπιεσμένης τάξης, ή ακόμα και μιας καταπιεσμένης ομάδας ατόμων, που στον απελευθερωτικό τους αγώνα να παραιτήθηκε από τη χρήση μέσων που αποκλείονται στις κανονικές διαπροσωπικές σχέσεις. Ούτε οι δούλοι στην αρχαιότητα, ούτε οι δουλοπάροικοι στον Μεσαίωνα, ούτε οι ελεύθεροι αγρότες που απειλούνταν από τον άρχοντα, τον κλήρο ή και την αυλή, ούτε οι "αιρετικοί" σε σύγκρουση με τις κρατικές εκκλησίες, ούτε η σύγχρονη αστική τάξη, απαρνήθηκαν τη βία στον αγώνα τους για χειραφέτηση. Η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη της Γαλλικής Επανάστασης διακηρύσσουν με κάθε επισημότητα το δικαίωμα στην εξέγερση και την επανάσταση κατά της παράνομης εξουσίας. Σε αυτό ακολουθούν το δόγμα του Σπινόζα και του Λοκ, μεταξύ άλλων. Όλα ανεξαιρέτως τα σύγχρονα πολιτικά κινήματα αποδέχονται στην πράξη, υπό ορισμένες συνθήκες, τη χρήση βίας και άλλων πρακτικών που αποδοκιμάζονται μέσα σε ένα ατομικό ηθικό πλαίσιο.
Θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει σίγουρα, ότι αυτό δεν ισχύει για τους υποστηρικτές της απόλυτης μη βίας, οι οποίοι απορρίπτουν ριζικά κάθε μορφή πολέμου, κάθε συνεργασία σε πολέμους κ.λπ. Δεδομένης, ωστόσο, της πραγματικής χρήσης βίας από την άρχουσα τάξη, αυτό αποτελεί εξαίρεση μόνο φαινομενικά. Όποιος δεν αντιστέκεται ενεργά στη βία από μέρους των κυβερνώντων, όποιος δεν προσπαθεί να εξαλείψει αυτή τη βία εδώ και τώρα, αντικειμενικά γίνεται συνένοχος στον (προσωρινό) θρίαμβο αυτής της βίας. Αυτό ισχύει ακόμη και αν αξιώνουν ότι μακροπρόθεσμα η μη βίαιη αντίσταση θα επιτύχει ανώτερα αποτελέσματα. Στην πράξη, αυτό σημαίνει ότι θυσιάζουν μια ολόκληρη γενιά, αν όχι διαδοχικές γενιές ανθρώπων, σε ένα μακροπρόθεσμο ιδεώδες, η επίτευξη του οποίου, παρεμπιπτόντως, δεν είναι σίγουρη.
Το πιο ξεκάθαρο παράδειγμα είναι αυτό του Τρίτου Ράιχ κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Όσοι (όπως ο Γκάντι) πρότειναν παθητική αντίσταση στα κατεχόμενα εδάφη για να υπονομεύσουν μακροπρόθεσμα τη ναζιστική κυριαρχία, ξέχασαν ότι στο μεταξύ όλοι οι Εβραίοι, οι Τσιγγάνοι, οι "κατώτερες φυλές", οι μαρξιστές, οι συνδικαλιστές, οι ανθρωπιστές κ.λπ. θα εξοντώνονταν στην κυριολεξία. Τέτοιοι υποστηρικτές του ειρηνισμού ήταν πρόθυμοι να θυσιάσουν δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές για τον θρίαμβο μιας ιδέας. Έτσι και για τους ειρηνιστές, ο σκοπός αγιάζει τα (απάνθρωπα) μέσα. Εξίσου ανόητη ήταν και η διαβόητη δήλωση των Γερμανών σοσιαλδημοκρατών ηγετών κατά τη διάρκεια των κρίσιμων εβδομάδων της κατάληψης της εξουσίας από τον Χίτλερ: "Δεν θέλουμε γενική απεργία ή ένοπλη αντίσταση, γιατί δεν θέλουμε να χυθεί αίμα εργατών". Αφήνοντας όμως τον Χίτλερ να έρθει στην εξουσία χωρίς να καταβάλουν κάθε δυνατή προσπάθεια για να τον εμποδίσουν, χύθηκε το αίμα εκατομμυρίων εργατών, σίγουρα περισσότερο από ό,τι θα είχε χυθεί σε μια ένοπλη γενική απεργία το χειμώνα του 1932-33.
Πρέπει να προσθέσουμε ότι οι ηγέτες της γερμανικής (και όχι μόνο της γερμανικής: επίσης της γαλλικής, βρετανικής, αυστριακής, βελγικής, ολλανδικής, σκανδιναβικής) σοσιαλδημοκρατίας το 1914 και το 1918 ήταν έτοιμοι να δεχτούν τη βία για χάρη της "υπεράσπισης της πατρίδας" και της καταπολέμησης του "μπολσεβικισμού". Αυτό συνεπαγόταν την αποδοχή των εκατομμυρίων νεκρών του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και της δολοφονίας χιλιάδων Γερμανών εργατών τον Δεκέμβριο του 1918 - άνοιξη του 1919 ως "μικρότερα κακά". Έτσι, η διαφορά μεταξύ των σοσιαλδημοκρατών και των κακών λενινιστών δεν έγκειται στην απόρριψη της βίας. Η διαφορά ήταν στην επιλογή των σκοπών για τους οποίους μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν τέτοια μέσα: η εθνική άμυνα και η υπεράσπιση του αστικού δημοκρατικού κράτους ήταν αποδεκτοί στόχοι, αλλά η αποτροπή ενός φασιστικού πραξικοπήματος ή η ανατροπή του καπιταλισμού δεν ήταν.(6)
Δεν υπάρχει διέξοδος από αυτό το δίλημμα. Αντιμέτωποι με την τρομοκρατία και τη βία που χρησιμοποιείται από την άρχουσα τάξη και τα κράτη της για τη διαιώνιση της εκμετάλλευσης, του καταναγκασμού και της εξουσίας, οι εκμεταλλευόμενοι και οι καταπιεσμένοι δεν έχουν άλλη επιλογή από το να χρησιμοποιήσουν όλα τα δυνατά μέσα για την απελευθέρωσή τους. Τα αποτελεσματικά μέσα περιλαμβάνουν ορισμένα μέσα που αντιβαίνουν στους ηθικούς κανόνες που συνήθως ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων. (7)
Όσον αφορά την ηθική πλευρά της μαρξιστικής στάσης απέναντι στην οργανωμένη βία, η αφετηρία της είναι ότι είναι ηθικά ανεύθυνο και απαράδεκτο να ταυτίζεται η βία που χρησιμοποιούν οι δουλέμποροι για τη διαιώνιση της δουλείας με τη βία που χρησιμοποιούν οι δούλοι για να απελευθερωθούν. Οι αληθινοί χριστιανοί έχουν πάντα κατά νου τον Εσταυρωμένο. Εμείς οι μαρξιστές θα πρέπει να έχουμε πάντα στο μυαλό μας τους σταυρούς κατά μήκος της Via Appia, πάνω στους οποίους αιμορραγούσαν μέχρι θανάτου οι συναγωνιστές του Σπάρτακου. Θα πρέπει να έχουμε πάντα στο μυαλό μας τους χιλιάδες αιχμαλώτους πολέμου της Παρισινής Κομμούνας που σφαγιάστηκαν από τις ορδές "νόμου και τάξης" του στρατηγού Galliffet. Υπό το πρίσμα τέτοιων ιστορικών εμπειριών, το να θεωρούμε την επανάσταση και την αντεπανάσταση ως το ίδιο είναι σύμφωνα με την ηθική μας αρχή βαθιά ανήθικο.(8)
3
Σημαίνει αυτό ότι ο Μαρξ και ο Ένγκελς αποδέχονται το "διπλό ηθικό πρότυπο" και φτάνουν μέχρι την εξάλειψη της διαλεκτικής των σκοπών και των μέσων; Μήπως συρρικνώνουν το πρόβλημα της ηθικής στην ταξική πάλη σε μια χυδαία πραγματιστική (Realpolitik) πολιτικοποίηση; Καθόλου.
Πρώτον, ο Μαρξ δήλωσε σαφώς ότι ένας ιερός σκοπός δεν μπορεί να επιτευχθεί με ανίερα μέσα.(10) Και δεύτερον, η φόρμουλα "όλα τα μέσα που ωφελούν τον απελευθερωτικό αγώνα της εργατικής τάξης είναι αποδεκτά", από μόνη της δεν λύνει τίποτα. Διότι αυτή η φόρμουλα συνεπάγεται τα ακόλουθα ερωτήματα: Τι ωφελεί πραγματικά τον αγώνα της προλεταριακής τάξης; Ποιος αποφασίζει τι είναι ωφέλιμο; Ποιο είναι το κριτήριο; Μέσα σε ποιο χρονικό πλαίσιο θα πρέπει να κρίνεται αν ορισμένα μέσα ωφελούν ή βλάπτουν τον αγώνα της προλεταριακής τάξης;
Εδώ καταλήγουμε στο εκπληκτικό συμπέρασμα ότι, παρόλο που η διδασκαλία του Μαρξ και του Ένγκελς αποκλείει κάθε απόλυτο ηθικό πρότυπο που εφαρμόζεται σε όλες τις ομαδικές συγκρούσεις ως μη ρεαλιστικό, ανύπαρκτο και αντι-χειραφετητικό, ο μαρξισμός αποτελεί σήμερα το μοναδικό πολιτικό ρεύμα που θεωρεί τη χρήση ορισμένων μέσων στην ταξική πάλη ως απαράδεκτη. Αυτό ισχύει για όλα τα μέσα, που δεν αυξάνουν αλλά μειώνουν την ταξική συνείδηση των εργατικών τάξεων, θέτουν σε κίνδυνο την αυτοπεποίθηση και την αυτοπεποίθηση των μισθωτών, υπονομεύουν την πίστη τους στο δίκαιο του αγώνα τους, όλα τα μέσα που αποδυναμώνουν την ενότητα και το αίσθημα αλληλεγγύης τους. Τέτοια μέσα αποκλείονται, επειδή είναι αναποτελεσματικά από την άποψη της επίτευξης του τελικού στόχου - της οικοδόμησης μιας παγκόσμιας αταξικής κοινωνίας - ακόμη και αν θα βοηθούσαν στην επίτευξη άμεσων στόχων στην ταξική πάλη (πράγμα που, παρεμπιπτόντως, δεν είναι καθόλου βέβαιο).
Αυτή η συνείδηση δεν είναι μια απόλυτη ηθική αρχή. Έχει μια πρακτική υλική βάση, δηλαδή το γεγονός ότι η σοσιαλιστική επανάσταση και η σοσιαλιστική ανασυγκρότηση της κοινωνίας δεν μπορούν να είναι αυθόρμητες, αλλά μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνο μέσα από τη συγχώνευση της πραγματικής ταξικής πάλης του υπάρχοντος προλεταριάτου από τη μια πλευρά και ενός συνειδητού σοσιαλιστικού προγράμματος (αυτό που ο Ένγκελς ονόμασε σοσιαλιστική επιστήμη) από την άλλη. Αυτή η συγχώνευση, και συνεπώς η οικοδόμηση της αταξικής κοινωνίας, καθυστερεί, αν δεν καθίσταται αδύνατη, όταν η μέση ταξική συνείδηση της υπάρχουσας εργατικής τάξης, δηλαδή των πλατιών λαϊκών μαζών, μειώνεται. Οτιδήποτε υπονομεύει αυτή την ταξική συνείδηση (και όλα όσα μόλις περιγράψαμε με αυτό) υπονομεύει τη δυνατότητα νίκης του σοσιαλισμού, ανεξάρτητα από τα άμεσα υποτιθέμενα Realpolitik αποτελέσματα.
Φυσικά, παραμένει ένα σημείο διαφωνίας για το κατά πόσον ορισμένα πολιτικά μέτρα, τακτικές, τρόποι συμπεριφοράς κ.λπ. οδηγούν πράγματι σε αύξηση ή μείωση της προλεταριακής ταξικής συνείδησης. Ποτέ δεν μπορεί κανείς να είναι απόλυτα σίγουρος γι' αυτό, σίγουρα όχι a priori. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους ένα μονοκομματικό σύστημα δεν ανταποκρίνεται ούτε στην προλεταριακή πραγματικότητα ούτε στα προλεταριακά ταξικά συμφέροντα. Ο πολιτικός πλουραλισμός και η σοσιαλιστική δημοκρατία (εργατική δημοκρατία) είναι απαραίτητες τόσο πριν όσο και μετά την ανατροπή του καπιταλισμού. Η αφετηρία μας ήταν και παραμένει όχι εκείνη των απόλυτων ηθικών αρχών, αλλά εκείνη της πραγματικής και επιθυμητής ιστορικής διαδικασίας, της διαδικασίας που οδηγεί στο σοσιαλιστικό στόχο. Με βάση τα προλεταριακά ταξικά συμφέροντα και από τη σκοπιά της αναγκαιότητας της οικοδόμησης ενός σοσιαλιστικού κόσμου, υποστηρίζουμε την υπαγωγή της πολιτικής τακτικής σε ορισμένες αρχές.
Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει ενότητα μέσων και σκοπών, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι απολογητές του σταλινισμού και άλλων ρευμάτων γραφειοκρατίας στην εργατική τάξη.(11) Υπάρχει όντως μια ένταση, μια αντίθεση, μεταξύ μέσων και σκοπών. Αν κάποιος θέλει να το θέσει έτσι, η διαλεκτική μέσων-σκοπών τείνει προς μια διαλεκτική ενότητα των αντιθέτων.
Κάποιοι θέλουν να δουν μια αντίφαση ανάμεσα στην "ιστορικά καθορισμένη" σχέση του Μαρξ και των μαρξιστών όσον αφορά την ηθική από τη μια πλευρά, και στη χρήση της ηθικής αγανάκτησης και την επίκληση της "προλεταριακής ηθικής" ως πολιτικό όπλο από την άλλη. Αν η ηθική καθορίζεται τελικά από τις κοινωνικοοικονομικές σχέσεις σε κάθε συγκεκριμένη κοινωνία -σε μια ταξική κοινωνία, επομένως, η ηθική μπορεί να κατανοηθεί ή να εξηγηθεί μόνο ως ταξική ηθική- τότε με ποιο δικαίωμα μπορούν οι μαρξιστές (σοσιαλιστές, κομμουνιστές) να ισχυριστούν ότι εκπροσωπούν "ανώτερη ηθική"; Δεν πρόκειται για ένα ακόμη παράδειγμα "διπλού ηθικού προτύπου", όπου αυτό που είναι προς το συμφέρον μιας τάξης θεωρείται "κακό", ενώ αυτό που αντιπροσωπεύει το συμφέρον μιας άλλης τάξης ξαφνικά ανυψώνεται στο επίπεδο του "απόλυτου καλού";
Ορισμένοι δογματικοί μαρξιστικοί κύκλοι απαντούν υπερβολικά γρήγορα σε αυτό το επιχείρημα επισημαίνοντας ότι υπάρχει μια ιεραρχία μεταξύ των κοινωνικών τάξεων από την άποψη της θέσης τους στη διαδικασία της ιστορικής προόδου. Σε αυτή την ιεραρχία θα αντιστοιχούσε μια ιεραρχία ηθικών αξιών, μια "ταξική ηθική".
Μια ιστορικά προοδευτική τάξη ενσαρκώνει μια ιστορικά προοδευτική ηθική απέναντι σε μια ιστορικά αντιδραστική τάξη. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τον αγώνα της επαναστατικής αστικής τάξης κατά των βασανιστηρίων τον 16ο-19ο αιώνα, ο οποίος αντανακλά ένα υψηλότερο ηθικό ιδεώδες από εκείνο της ημι-φεουδαρχικής αριστοκρατίας και της απόλυτης μοναρχίας που προσκολλήθηκε στην Ιερά Εξέταση, το auto-da-fé και τα βασανιστήρια, τα οποία εκπροσωπούνται από την εκκλησιαστική ηθική. Είναι αλήθεια ότι, κατά τη διάρκεια διαδοχικών σταδίων της ιστορικής εξέλιξης, η ίδια κοινωνική τάξη μπορεί να διαδραματίσει πρώτα έναν προοδευτικό και στη συνέχεια έναν αντιδραστικό ρόλο. Για παράδειγμα, σκεφτείτε την αυξανόμενη απροθυμία της σημερινής αστικής τάξης να καταδικάσει απόλυτα και άνευ όρων τα βασανιστήρια (σκεφτείτε τη ναζιστική Γερμανία, την Ισπανία του Φράνκο, τη Χιλή του Πινοσέτ, τη Νικαράγουα του Σομόζα κ.λπ.) Αλλά μια τέτοια εξέλιξη δεν είναι ασυμβίβαστη με μια προτεινόμενη ιεράρχηση των ηθικών αξιών.
Το επιχείρημα αυτό είναι εν μέρει πειστικό, αλλά μόνο εν μέρει. Είναι μόνο εν μέρει πειστικό επειδή εξακολουθεί να στηρίζεται σε μια αβάσιμη και επομένως καθαρά τυπική αναλογία.
Όταν ο Μαρξ και οι μαρξιστές χρησιμοποιούν τους όρους "κοινωνική πρόοδος" ή "ιστορική πρόοδος", αναφέρονται σε μια αυστηρά καθορισμένη, σχεδόν επακριβώς μετρήσιμη διαδικασία: τις δυνατότητες ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, που μετριούνται με τη μέση παραγωγικότητα της εργασίας. Σε αυτό το πλαίσιο, αν μιλάμε για μια "ανώτερη ηθική" (ανώτερες ηθικές αξίες) που ενσαρκώνεται από την κοινωνική τάξη που επιτρέπει την περαιτέρω ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, συναντάμε μια αξεδιάλυτη αντίφαση: είναι πράγματι προοδευτικές όλες οι "ηθικές αξίες" της "πιο προοδευτικής κοινωνικής τάξης", συμπεριλαμβανομένων εκείνων που χρειάζεται για να νομιμοποιήσει και να διαιωνίσει την ταξική της κυριαρχία πάνω στην εκμεταλλευόμενη και καταπιεζόμενη τάξη;
Ο Μαρξ και όλοι οι ορθόδοξοι μαρξιστές θα απέρριπταν αυτή τη θέση με (ηθική) αγανάκτηση! Πού ακριβώς μπορεί κανείς να τραβήξει τη γραμμή μεταξύ των "προοδευτικών" και των "αντιδραστικών" πτυχών της ηθικής μιας συγκεκριμένης άρχουσας τάξης; (12) Δεν αποτελούν όλες οι ηθικές αξίες της ένα συνεκτικό "σύστημα", μια "ιδεολογία"; Πώς μπορεί αυτό το σύστημα να είναι ταυτόχρονα "προοδευτικό" και "αντιδραστικό";
Κατά τη γνώμη μου, αυτή η δυσκολία μπορεί να λυθεί μόνο όταν κατανοήσουμε το βασικό πρόβλημα: το πρόβλημα της ιστορίας ως συνέχεια, ως ενότητα και αντίφαση της συνέχειας και της ασυνέχειας.
Η ιστορική διαδικασία δεν αποτελείται μόνο από ρήξεις, από επαναστάσεις, από ποιοτικά άλματα στις σχέσεις παραγωγής και στην ταξική φύση του κράτους. Είναι μια ενότητα εξέλιξης και επανάστασης. Οι παραγωγικές δυνάμεις αλλάζουν διαρκώς (αυξάνονται, λιμνάζουν, παρακμάζουν). Ο συσχετισμός των δυνάμεων μεταξύ των τάξεων αλλάζει διαρκώς. Μόνο υπό ορισμένες συνθήκες αυτό οδηγεί σε ένα "μεγάλο άλμα προς τα εμπρός" της ιστορικής προόδου. Αλλά χωρίς "χίλια μικρά βήματα", χωρίς αμέτρητες "προσωρινές ήττες" και κάποιες "μερικές νίκες", η ιστορική νίκη - η πραγματοποίηση μιας σοσιαλιστικής αταξικής κοινωνίας - είναι αδιανόητη και αδύνατη. Έτσι, οι "ηθικές αξίες" που στηρίζουν κάθε συγκεκριμένο σύστημα "ταξικής ηθικής" δεν πρέπει να εξετάζονται μόνο υπό το πρίσμα της χρησιμότητάς τους για την άμεση ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Μπορούν και πρέπει επίσης να κριθούν σύμφωνα με την επίδρασή τους στη χειραφέτηση του ανθρώπου γενικά, η οποία για τον Μαρξ συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό με τον αγώνα για την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, για τη χειραφέτηση της μισθωτής εργασίας και το τέλος όλων των μορφών αλλοτριωμένης εργασίας, της οικονομίας της αγοράς και του κοινωνικού (λειτουργικού, όχι επαγγελματικού) καταμερισμού της εργασίας.
Τη στιγμή που χρησιμοποιούμε αυτό το διπλό κριτήριο της ιστορικής προόδου, μπορούμε πράγματι να συγκρίνουμε τη χριστιανική ηθική με την αρχαιότητα, να συγκρίνουμε τη μεταρρυθμιστική και ανθρωπιστική ηθική με τον σχολαστικισμό, να συγκρίνουμε την ηθική της επαναστατικής αστικής τάξης με τη θρησκευτική ηθική. Τότε μπορούμε να διαχωρίσουμε τις "προοδευτικές" από τις "αντιδραστικές" πτυχές τους. Ό,τι υπηρετεί την κοινωνικοοικονομική πρόοδο δεν πρέπει μόνο να προωθεί την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, αλλά και να μην εμποδίζει (και, σε τελευταία ανάλυση, να κεντρίζει) την ανθρώπινη χειραφέτηση μακροπρόθεσμα. Οτιδήποτε εμποδίζει αυτή τη χειραφέτηση μακροπρόθεσμα (περιορίζοντας τις ελευθερίες, οδηγώντας στην απαγόρευση των συνδικάτων ή διαιωνίζοντας την καταπίεση των γυναικών και τον ρατσισμό) είναι ηθικά αντιδραστικό, ακόμη και αν βραχυπρόθεσμα προωθεί την ανάπτυξη των καπιταλιστικών παραγωγικών δυνάμεων.
Σε ένα ελάχιστα γνωστό άρθρο του, ο Κάουτσκι περιέγραψε πειστικά πώς η συγκεκριμένη προλεταριακή ταξική ηθική, που αναπτύσσεται μέσα από την προλεταριακή ταξική πάλη, αναπτύσσει ταυτόχρονα ένα σύνολο ανώτερων ηθικών αξιών που είναι υψίστης σημασίας για τις ηθικές σχέσεις μεταξύ όλων των ανθρώπων στο μέλλον: σχέσεις που βασίζονται στη φιλανθρωπία, στην αλληλοβοήθεια και στις υλικές θυσίες σε κλίμακα. Ο χριστιανισμός ή η φιλελεύθερη αστική τάξη ποτέ δεν θέλησαν ή δεν μπόρεσαν να εφαρμόσουν τέτοιες αξίες σε μαζική κλίμακα: (13)
« Αυτοί οι κύριοι, δεν υποψιάζονται, επομένως, καθόλου ότι η ταξική συνείδηση είναι η συνείδηση της αλληλεγγύης όλων των προλετάριων, ότι η διάδοση της ταξικής συνείδησης δεν σημαίνει τίποτε άλλο από τη διάδοση της γνώσης των υποχρεώσεων που το άτομο οφείλει στο σύνολο της τάξης του. Οι κύριοι Σάντερς και Φόρστερ δεν έχουν ακούσει ποτέ για τις ανείπωτες θυσίες στις οποίες υποβάλλονται οι προλετάριοι με ταξική συνείδηση όχι για "καθαρά ατομικά και εγωιστικά συμφέροντα", αλλά για την υπόθεση της τάξης τους, όχι μόνο της χώρας τους αλλά όλων των πολιτισμένων χωρών. Εν πάση περιπτώσει, οι ταξικά συνειδητοποιημένοι προλετάριοι έχουν απαξιώσει να διαλαλούν το ήθος τους, αλλά έχουν πεινάσει, έχουν υποφέρει την ανέχεια, έχουν θυσιάσει τη νυχτερινή και την κυριακάτικη ανάπαυσή τους, έχουν θυσιάσει τις τελευταίες τους οικονομίες, την ελευθερία τους και συχνά και την υγεία τους - όχι για τον εαυτό τους, αλλά για την πλειοψηφία των αποκληρωμένων, πριν απ' όλα για εκείνους ανάμεσά τους που δεν μπορούσαν να βοηθήσουν τον εαυτό τους.
Όμως η προλεταριακή ταξική πάλη και η προλεταριακή ταξική συνείδηση είναι ηθικοί παράγοντες πρώτης σημασίας όχι απλώς επειδή αναπτύσσουν την μέγιστη θυσία του ατόμου για την υπόθεση ολόκληρης της τάξης του και αναδεικνύουν ένα ασυνήθιστα ισχυρό αίσθημα καθήκοντος απέναντί της.
Το προλεταριάτο, ως η κατώτερη τάξη της κοινότητας, δεν μπορεί να χειραφετηθεί χωρίς να βάλει τέλος σε κάθε καταπίεση και εκμετάλλευση. Έτσι, το προλεταριάτο με ταξική συνείδηση γίνεται, όπου γίνεται πραγματική δύναμη, συνήγορος όλων, των καταπιεσμένων τάξεων, των καταπιεσμένων εθνών και ενός καταπιεσμένου φύλου, στο βαθμό που τα συμφέροντά τους δεν συγκρούονται με την κοινωνική ανάπτυξη. Από αυτόν τον ιστορικό του ρόλο του απορρέουν καθήκοντα που βρίσκονται έξω από τα άμεσα ταξικά του συμφέροντα [...]
Όσο πιο επαναστατική, όσο πιο ιδεαλιστική είναι η ταξική πάλη του προλεταριάτου, όσο περισσότερο τονίζεται ο τελικός στόχος, τόσο μεγαλύτερη είναι η ηθική του δύναμη, η δύναμη για την ηθική αναγέννηση του προλεταριάτου. Έτσι, η πρακτική λεπτομερής εργασία του προλεταριάτου, η οποία σε διαφορετική περίπτωση παράγει πολύ εύκολα την τάση να εκφυλίζει το προλεταριάτο στο επίπεδο της σημερινής μικροαστικής τάξης, θα εξευγενιστεί λοιπόν η ίδια ».(14)
Το ίδιο ισχύει, παρεμπιπτόντως, και για τις κοινωνίες που βρίσκονται σε μετάβαση μεταξύ καπιταλισμού και σοσιαλισμού. Μπορεί κανείς να συζητήσει αν ο σταχανοβισμός και η εξάπλωση της μεροκάματης εργασίας, που τόσο έντονα καταδίκασε ο Μαρξ στο Das Kapital, στη Σοβιετική Ένωση και την Ανατολική Ευρώπη ήταν αναγκαία μέσα για την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας σε αυτές τις χώρες (εμείς δεν το πιστεύουμε, αλλά δεν είναι εδώ το μέρος για να το αποδείξουμε λεπτομερώς). (15) Όμως. είναι αναμφισβήτητο ότι μακροπρόθεσμα υπονόμευσαν την αλληλεγγύη, την αίσθηση του ανήκειν, την αυτοπεποίθηση, την ταξική συνείδηση και ιδιαίτερα τη σοσιαλιστική συνείδηση της εργατικής τάξης, και ότι τους αντιτάχθηκαν και αντιτάσσονται τα πιο συνειδητά στοιχεία αυτής της τάξης, τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά. Κατά συνέπεια, μακροπρόθεσμα, τα μέσα αυτά είναι αντίθετα προς την ανθρώπινη (προλεταριακή) χειραφέτηση και προς τη σοσιαλιστική (κομμουνιστική, προλεταριακή) ηθική.
Και ακόμα και αν υπάρξουν αναπόφευκτοι συμβιβασμοί θεμελιωδών αρχών (συμπεριλαμβανομένων των ηθικών αρχών) - αναπόφευκτοι με την έννοια ότι οι αρνητικές συνέπειες του συμβιβασμού είναι λιγότερο επιζήμιες από την καταστροφή που αποτρέπεται με τον συμβιβασμό - είναι πολιτικό και επομένως ηθικό καθήκον του μαρξιστή να μην αποσιωπά αυτές τις αρνητικές συνέπειες. Καθήκον των μαρξιστών είναι να τις δηλώνουν ανοιχτά, με ειλικρίνεια και να προτείνουν όλα τα απαραίτητα μέτρα που μπορούν να εξουδετερώσουν, τουλάχιστον εν μέρει, τις αρνητικές συνέπειες του συμβιβασμού. Δεν είναι τέτοιες προειδοποιήσεις που "αποθαρρύνουν" τις εργαζόμενες μάζες, είναι η συσκότιση της αλήθειας που οδηγεί στην αποθάρρυνση.
Ο μεγάλος, τίμιος επαναστάτης Λένιν το καταλάβαινε αυτό άριστα - σε αντίθεση με τους επιγόνους του. Προσπάθησε να εφαρμόσει αυτή την κατανόηση στην πράξη. Ακούστε τον - θα προτρέπαμε τους σημερινούς πιστούς οπαδούς της Μόσχας, του Πεκίνου και των Τιράνων - και μάθετε από αυτόν όταν μιλάει για τις (μέτριες) μισθολογικές διαφορές που εισήχθησαν, ενάντια στις κομμουνιστικές αρχές, στη Σοβιετική Ρωσία το έτος 1918.
« Τώρα πρέπει να καταφύγουμε στην παλιά αστική μέθοδο και να συμφωνήσουμε να πληρώσουμε ένα πολύ υψηλό τίμημα για τις "υπηρεσίες" των κορυφαίων αστών εμπειρογνωμόνων. Όλοι όσοι είναι εξοικειωμένοι με αυτό το ζήτημα το εκτιμούν, αλλά δεν αναλογίζονται όλοι τη σημασία αυτού του μέτρου που υιοθετείται από το προλεταριακό κράτος. Είναι σαφές ότι το μέτρο αυτό αποτελεί συμβιβασμό, μια απόκλιση από τις αρχές της Παρισινής Κομμούνας και κάθε προλεταριακής εξουσίας, οι οποίες απαιτούν τη μείωση όλων των μισθών στο επίπεδο του μισθού του μέσου εργάτη, οι οποίες προτρέπουν να καταπολεμηθεί ο καριερισμός όχι μόνο στα λόγια, αλλά και στις πράξεις.
Επιπλέον, είναι σαφές ότι αυτό το μέτρο [...] αποτελεί επίσης ένα βήμα προς τα πίσω από την πλευρά της σοσιαλιστικής σοβιετικής μας κρατικής εξουσίας, η οποία από την αρχή διακήρυξε και ακολούθησε την πολιτική της μείωσης των υψηλών μισθών στο επίπεδο των μισθών του μέσου εργαζόμενου. […] Η απόκρυψη από το λαό του γεγονότος ότι η στρατολόγηση αστών εμπειρογνωμόνων μέσω εξαιρετικά υψηλών μισθών είναι μια υποχώρηση από τις αρχές της Παρισινής Κομμούνας θα σήμαινε ότι βυθίζεται στο επίπεδο των αστών πολιτικών και εξαπατά το λαό. […]
Είναι αυτονόητο ότι το ζήτημα αυτό έχει και μια άλλη πλευρά. Η διεφθαρμένη επίδραση των υψηλών μισθών -τόσο στις σοβιετικές αρχές [...] όσο και στη μάζα των εργατών- είναι αναμφισβήτητη. [...]
Αν οι ταξικά συνειδητοποιημένοι προχωρημένοι εργάτες και οι φτωχοί αγρότες καταφέρουν με τη βοήθεια των σοβιετικών θεσμών να οργανωθούν, να πειθαρχήσουν, να συσπειρωθούν, να δημιουργήσουν ισχυρή εργατική πειθαρχία στη διάρκεια ενός χρόνου, τότε σε ένα χρόνο θα αποτινάξουμε αυτόν τον "φόρο", ο οποίος μπορεί να μειωθεί ακόμη και πριν από αυτό ... σε ακριβή αναλογία με τις επιτυχίες που θα επιτύχουμε στην εργατική πειθαρχία και οργάνωση των εργατών και των αγροτών μας ». (16)
Ο Λένιν πρότεινε πρακτικά μέτρα για την εξουδετέρωση αυτής της "διαφθοράς": αύξηση του εργατικού και μαζικού ελέγχου πάνω στους "αστούς ειδικούς", περιορισμός των μισθών των μελών του κόμματος, συμπεριλαμβανομένων των "ειδικών" (συμπεριλαμβανομένων των μελών της κυβέρνησης, συμπεριλαμβανομένου του ίδιου του Λένιν!) στο μισθό ενός ειδικευμένου εργάτη.
Επιστρέφουμε λοιπόν στην αφετηρία μας, αλλά αυτή τη φορά από μια "ανώτερη" θεωρητική-ανθρωπολογική σκοπιά. Το "δύο μέτρα δύο σταθμά" δεν είναι μια εφεύρεση των κακών Μαρξ ή Λένιν. Είναι μια αναμφισβήτητη πτυχή της κοινωνικής πραγματικότητας σε όλες τις κοινωνίες που είδαμε μέχρι τώρα, κυρίως σε εκείνες που είναι διαιρεμένες σε ανταγωνιστικές τάξεις. Όμως η ύπαρξη μιας "διπλής ηθικής" περικλείει ένα υπόγειο αντίρροπο ρεύμα, μια περιοδική προσπάθεια να διακηρυχθεί τουλάχιστον η πρωτοκαθεδρία της συλλογικής συνεργασίας και αλληλεγγύης και να επιχειρηθεί να υλοποιηθεί με περιορισμένο τρόπο. Αυτό το αντίθετο ρεύμα ενσαρκώνεται από τις επαναστατικές τάξεις και τους ιδεολογικούς εκπροσώπους τους, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των υψηλών σημείων της πολιτικο-επαναστατικής μαζικής πάλης, όποιες συγκεκριμένες μορφές κι αν παίρνει. (17) Οι μαρξιστές αναγνωρίζουν έτσι την ιστορική ύπαρξη αντικειμενικής ηθικής προόδου, ηθικά προοδευτικών αξιών, ανεξάρτητα από την άμεση επίδρασή τους στις παραγωγικές δυνάμεις ή από την άμεση γενικευμένη εφαρμογή τους (ή ακόμη, από τη δυνατότητα γενικευμένης εφαρμογής). Ταυτόχρονα, κατανοούν τις κοινωνικο-υλικές πηγές αυτής της προόδου.
Για όσους πιστεύουν ότι αυτό θα αποτελούσε μια "αναθεωρητική" άποψη της μαρξιστικής αντίληψης για την ηθική, θα ήθελα να παραθέσω ως μάρτυρες τους ίδιους τους Λένιν, Μαρξ και Ένγκελς.
«απελευθερωμένοι από την καπιταλιστική σκλαβιά, από την ανείπωτη φρίκη, την αγριότητα, τον παραλογισμό και τις αθλιότητες της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, οι άνθρωποι θα συνηθίσουν σταδιακά να τηρούν τους στοιχειώδεις κανόνες της κοινωνικής συναναστροφής που είναι γνωστοί εδώ και αιώνες και επαναλαμβάνονται εδώ και χιλιάδες χρόνια σε όλα τα στερεότυπα ρητά. Θα συνηθίσουν να τους τηρούν χωρίς βία, χωρίς καταναγκασμό » (18)
Περιγράφοντας κοινωνικά φαινόμενα που είναι πολύ παλαιότερα (και θα διαρκέσουν πολύ περισσότερο) από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, ο Λένιν στην ομιλία του ενώπιον του Τρίτου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Νεολαίας ανέλυσε τα προβλήματα της κομμουνιστικής ηθικής και καθόρισε τα εμπόδια που πρέπει να ξεπεραστούν στο δρόμο προς την πραγμάτωση των ηθικών αξιών του κομμουνισμού:
« Η παλιά κοινωνία βασιζόταν στην αρχή: κλέψε ή σε κλέβουν- δούλεψε για τους άλλους ή κάνε τους άλλους να δουλεύουν για σένα- γίνε δουλοκτήτης ή σκλάβος. Φυσικά, οι άνθρωποι που μεγαλώνουν σε μια τέτοια κοινωνία αφομοιώνουν με το γάλα της μητέρας τους, θα μπορούσαμε να πούμε, την ψυχολογία, τη συνήθεια, την αντίληψη που λέει: είσαι είτε δουλοκτήτης είτε σκλάβος, ή αλλιώς, ένας μικροϊδιοκτήτης, ένας μικροϋπάλληλος, ένας μικροαξιωματούχος ή ένας διανοούμενος - εν ολίγοις, ένας άνθρωπος που ασχολείται μόνο με τον εαυτό του και δεν νοιάζεται καθόλου για κανέναν άλλον.
Αν δουλέψω αυτό το κομμάτι γης, δεν μου καίγεται καρφάκι για κανέναν άλλον- αν οι άλλοι πεινάσουν, τόσο το καλύτερο, εγώ θα πάρω παραπάνω για το σιτάρι μου. Αν έχω μια δουλειά ως γιατρός, μηχανικός, δάσκαλος ή υπάλληλος, δεν με νοιάζει καθόλου για κανέναν άλλον. Αν υπακούω και ικανοποιώ τις εξουσίες, ίσως μπορέσω να διατηρήσω τη δουλειά μου και να προχωρήσω παραπέρα στη ζωή μου.... »(19)
Ο Μαρξ εκφράστηκε με τον ίδιο τρόπο σε μια επιστολή προς τον Ζίγκφριντ Μάγιερ με ημερομηνία 30 Απριλίου 1867:
« Γιατί λοιπόν δεν σας απάντησα; Επειδή βρισκόμουν όλο αυτό το διάστημα στην πόρτα του θανάτου. Έπρεπε λοιπόν να αξιοποιήσω κάθε στιγμή που ήμουν ικανός για εργασία για να ολοκληρώσω το βιβλίο μου [Das Kapital], για το οποίο θυσίασα την υγεία, την ευτυχία και την οικογένειά μου. Ελπίζω ότι αυτή η εξήγηση να αρκεί. Γελάω με τους λεγόμενους "πρακτικούς" ανθρώπους και τη σοφία τους. Αν κάποιος ήθελε να γίνει βόδι, θα μπορούσε, φυσικά, να γυρίσει την πλάτη του στα βάσανα της ανθρωπότητας και να φροντίσει μόνο για το τομάρι του ».(20)
Τέλος, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι στην κλασική σύνοψη της μαρξιστικής θέσης σχετικά με την ηθική από τον Ένγκελς στο Anti-Dühring, το τελευταίο απόσπασμα έχει ως εξής:
« Παρ' όλα αυτά, όμως, υπάρχουν πολλά κοινά στοιχεία που έχουν οι τρεις ηθικές θεωρίες που αναφέρθηκαν παραπάνω […] (21) Αυτές οι ηθικές θεωρίες αντιπροσωπεύουν τρία διαφορετικά στάδια της ίδιας ιστορικής εξέλιξης, έχουν επομένως κοινό ιστορικό υπόβαθρο και γι' αυτόν και μόνο τον λόγο έχουν αναγκαστικά πολλά κοινά στοιχεία. [...]
Και καθώς η κοινωνία μέχρι τώρα κινούνταν πάνω σε ταξικούς ανταγωνισμούς, η ηθική ήταν πάντα ταξική ηθική- είτε δικαιολογούσε την κυριαρχία και τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης, είτε από τότε που η καταπιεσμένη τάξη έγινε αρκετά ισχυρή, αντιπροσώπευε την αγανάκτησή της ενάντια σε αυτή την κυριαρχία και τα μελλοντικά συμφέροντα των καταπιεσμένων. Ότι σε αυτή τη διαδικασία υπήρξε συνολικά πρόοδος στην ηθική, όπως και σε όλους τους άλλους κλάδους της ανθρώπινης γνώσης, κανείς δεν θα το αμφισβητήσει. Όμως, δεν έχουμε ακόμη ξεπεράσει την ταξική ηθική. Μια πραγματικά ανθρώπινη ηθική που στέκεται πάνω από τους ταξικούς ανταγωνισμούς και πάνω από κάθε ανάμνησή τους γίνεται δυνατή μόνο σε ένα στάδιο της κοινωνίας που όχι μόνο έχει ξεπεράσει τους ταξικούς ανταγωνισμούς, αλλά τους έχει ξεχάσει ακόμη και στην πρακτική ζωή¨ (22).
4
Μένει να απαντηθεί μια τελευταία ένσταση: πίσω από την υποτιθέμενη, αλλά ανύπαρκτη αντίφαση μεταξύ αντικειμενικά καθορισμένων ("υπερκαθορισμένων") ηθικών κανόνων και υποκειμενικών ηθικοπολιτικών επιλογών, δεν υπάρχει τελικά μια πραγματική αντίφαση, δηλαδή αυτή μεταξύ της θετικιστικής-επιστημονικής σκέψης από τη μια πλευρά και της (εμπνευσμένης από τον Χέγκελ) εικοτολογικής φιλοσοφίας από την άλλη; Αυτή θα ήταν η κύρια αντίφαση στο εσωτερικό του μαρξισμού, τουλάχιστον όπως νομίζει ότι την ανακάλυψε ο καθηγητής Acton.(23) Και δεν είναι τυχαίο ότι είναι καθηγητής ηθικής φιλοσοφίας.
Αφήνουμε εδώ στην άκρη το αν είναι σωστό να αποκαλούμε τον Χέγκελ "εικοτολογικό φιλόσοφο", ή μάλλον, αν τα στοιχεία της εγελιανής διαλεκτικής που ζουν στην υλιστική διαλεκτική του Μαρξ και του Ένγκελς συνιστούν ένα εικοτολογικό στοιχείο διαφορετικό από την κλασική-επιστημονική μέθοδο δοκιμής-σφάλματος, την οποία ο Μαρξ και οι μαρξιστές εφαρμόζουν κυρίως στο πλαίσιο των κοινωνικών επιστημών. Αφήνουμε επίσης κατά μέρος το ενδιαφέρον πρόβλημα του μπλεξίματος μεταξύ των ατομικών κινήτρων, της ατομικής στάσης απέναντι σε κοινωνικά προκαθορισμένους ηθικούς κανόνες και της κοινωνικής θέσης του ατόμου. (24) Επικεντρώνουμε το ερώτημα στον πιο βασικό πυρήνα του: υπάρχει στον μαρξισμό ένας δυισμός μεταξύ επιστημονικής πρακτικής και πολιτικής δέσμευσης, ένας δυισμός που μπορεί να συνοψιστεί ως αντίφαση μεταξύ της αυστηρά επιστημονικής, αντικειμενικής ανατομής της κοινωνικής πραγματικότητας στην κίνησή της και της υποκειμενικής πρόθεσης να αλλάξει αυτή η πραγματικότητα προς μια ορισμένη κατεύθυνση, για την πραγματοποίηση ορισμένων σκοπών, όπως εκφράζεται στην περίφημη ενδέκατη πρόταση για τον Φόυερμπαχ; Άραγε δεν πρόκειται για μια αντίφαση μεταξύ αιτιότητας και τελεολογίας;
Η απάντησή μας είναι: ναι, ένας τέτοιος δυϊσμός υπάρχει. Αλλά δεν έχει καμία σχέση με την εικοτολογική φιλοσοφία. Ούτε είναι ένας απόλυτος δυϊσμός, επειδή οι δύο πρακτικές αλληλοενισχύονται και τείνουν να συγχωνεύονται μεταξύ τους. Αλλά αυτή η συγχώνευση δεν είναι ούτε αυτόματη ούτε αναπόφευκτη.
Ο μαρξισμός συνιστά μια ενότητα δύο διαφορετικών ιστορικά προσδιορισμένων κοινωνικών πρακτικών: μιας επιστημονικής πρακτικής και μιας χειραφετητικής (απελευθερωτικής, σοσιαλιστικής) πρακτικής. Και οι δύο δραστηριότητες προέκυψαν ανεξάρτητα, έχουν τους δικούς τους κανόνες προσδιορισμού της (σχετικής) επιτυχίας, ανταποκρίνονται στη δική τους εσωτερική λογική και έχουν τις δικές τους ειδικές μορφές κοινωνικού προσδιορισμού. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς έκαναν μια μεγάλη προσπάθεια να τις ενώσουν. Ο βαθμός επιτυχίας αυτής της προσπάθειας μπορεί να κριθεί μόνο από τα πρακτικά αποτελέσματα, δηλαδή από το πρακτικό αποτέλεσμα της εφαρμογής του ιστορικού υλισμού για την εξήγηση των μεγάλων κοινωνικών αλλαγών του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος από τη μια πλευρά, και από το πρακτικό αποτέλεσμα του απελευθερωτικού αγώνα του σύγχρονου προλεταριάτου που κεντρίζεται από τις μαρξιστικές θέσεις από την άλλη. Και στα δύο πεδία, βρισκόμαστε ακόμη στο μέσον του ρεύματος και του αγώνα. Μπορούμε επομένως να βγάλουμε μόνο έναν ενδιάμεσο απολογισμό. Η ιστορία απέχει πολύ από το να έχει κάνει μια τελική κρίση (ή μάλλον, δεν μας επιτρέπει ακόμη να κάνουμε μια τελική κρίση). Φυσικά, η "ιστορία" δεν κρίνει ποτέ. Επιτρέπει μόνο σε ορισμένα άτομα και κοινωνικές ομάδες να κάνουν τέτοιες κρίσεις με το υλικό που τους παρέχει.
Όμως το ότι πρόκειται πράγματι για δύο διαφορετικές πρακτικές μας φαίνεται αδιαμφισβήτητο. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς υπογράμμισαν ότι η επιστημονική δραστηριότητα είναι πολύτιμη μόνο όταν υπακούει στους δικούς της νόμους και δεν υποτάσσεται σε κανόνες που υπαγορεύονται από εξωεπιστημονικά (ακόμη και χειραφετητικά) συμφέροντα. Στο έργο του Theorien über den Mehrwert, ο Μαρξ έγραψε συνοπτικά: Όταν ένας άνθρωπος προσπαθεί να προσαρμόσει την επιστήμη σε μια άποψη που δεν προέρχεται από την ίδια την επιστήμη (όσο λανθασμένη κι αν είναι) αλλά από έξω, από ξένα, εξωτερικά συμφέροντα, τότε τον αποκαλώ "τιποτένιο".(25)
Και, σαν να μπορούσε να προβλέψει τον μετέπειτα θλιβερό εκφυλισμό των γραφειοκρατικοποιημένων μαζικών εργατικών κομμάτων (κυρίως των σταλινικών, αλλά όχι μόνο αυτών!), ο Ένγκελς έγραψε τις επόμενες προφητικές γραμμές στους φίλους του Αύγουστο Μπέμπελ και Καρλ Κάουτσκι στις αρχές της δεκαετίας του 1890:
« Λαμβάνοντας υπόψη την απόπειρα που εσείς κάνατε για να αποτρέψετε με τη βία τη δημοσίευση του άρθρου και τις προειδοποιήσεις σας προς τη Neue Zeit ότι, σε περίπτωση επανάληψης, θα μπορούσε και αυτή να καταληφθεί και να υποβληθεί σε λογοκρισία από το κόμμα, η οικειοποίηση ολόκληρου του Τύπου σας από το κόμμα δεν μπορεί παρά να μου φαίνεται υπό ένα ιδιότυπο πρίσμα.(26) Σε τι διαφέρετε από τον Πουτκάμερ, αν εισάγετε έναν αντισοσιαλιστικό νόμο στις τάξεις σας; Όσον αφορά εμένα τον ίδιο, δεν έχει σημασία, κανένα κόμμα σε καμία χώρα δεν μπορεί να μου επιβάλει σιωπή από τη στιγμή που έχω αποφασίσει να μιλήσω. Αλλά παρ' όλα αυτά θα σας πρότεινα να σκεφτείτε μήπως θα ήταν καλό να δείχνετε ελαφρώς λιγότερο ευέξαπτοι και, στις πράξεις σας, ελαφρώς λιγότερο - Πρωσικοί. Εσείς - το κόμμα - χρειάζεστε τη σοσιαλιστική επιστήμη και αυτή δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την ελευθερία να αναπτύσσεται. (27)
Το ότι θα έπρεπε να υψωθούν φωνές στην κοινοβουλευτική ομάδα που θα απαιτούσαν να υπαχθεί η Neue Zeit στη λογοκρισία είναι πραγματικά απολαυστικό. Το φάντασμα της δικτατορίας της κοινοβουλευτικής ομάδας την εποχή του αντισοσιαλιστικού νόμου [...] εξακολουθεί να κυκλοφορεί ή πρόκειται για μια αναδρομή στην κάποτε στενή οργάνωση του φον Σβάιτσερ; (28) [...].
Μετά την απελευθέρωση της γερμανικής σοσιαλιστικής επιστήμης από τον Αντισοσιαλιστικό Νόμο του Μπίσμαρκ, τι πιο λαμπρή ιδέα από το να την υποβάλουν σε ένα νέο Αντισοσιαλιστικό Νόμο που θα επινοηθεί και θα εφαρμοστεί από τα στελέχη του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος » (29)
Και νωρίτερα:
« Και είναι επίσης απαραίτητο οι άνθρωποι να σταματήσουν επιτέλους να φέρονται αιώνια στους κομματικούς λειτουργούς - τους δικούς τους υπηρέτες - με το γάντι και να στέκονται τόσο υπάκουα αντί για κριτικά μπροστά τους, σαν να ήταν αλάνθαστοι γραφειοκράτες. » (30)
Ενώ όμως ο Μαρξ και ο Ένγκελς τόνιζαν την αναγκαιότητα της αντικειμενικής-επιστημονικής έρευνας που θα ήταν σύμφωνη μόνο με τους νόμους της επιστήμης, σε όλη τους τη ζωή τόνιζαν εξίσου έντονα τον στόχο της ανθρώπινης χειραφέτησης που επιδίωκαν.(31) Αφετηρία της πολιτικής προσπάθειας του Μαρξ ήταν "η ανατροπή όλων των συνθηκών στις οποίες ο άνθρωπος είναι ένα υποβαθμισμένο, σκλαβωμένο, εγκαταλελειμμένο, κατάπτυστο ον " (32)
Καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής τους ο Μαρξ και ο Ένγκελς παρέμειναν πιστοί σε αυτή τη δέσμευση. Θα μπορούσαμε να το τεκμηριώσουμε αυτό με δεκάδες αποσπάσματα. Αρκεί να παραθέσουμε τρία αποσπάσματα από τα σημαντικότερα έργα τους. Από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο:
« Στη θέση της παλιάς αστικής κοινωνίας, με τις τάξεις και τους ταξικούς ανταγωνισμούς της, θα έχουμε μια ένωση, στην οποία η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός είναι η προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων ».(33)
Από τον πρώτο τόμο του Das Kapital:
Φανατικά αποφασισμένος να κάνει την αξία να επεκταθεί, αναγκάζει αδίστακτα το ανθρώπινο γένος να παράγει για χάρη της παραγωγής- αναγκάζει έτσι την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας και δημιουργεί εκείνες τις υλικές συνθήκες, που μόνον αυτές μπορούν να αποτελέσουν την πραγματική βάση μιας ανώτερης μορφής κοινωνίας, μιας κοινωνίας στην οποία η πλήρης και ελεύθερη ανάπτυξη κάθε ατόμου αποτελεί την κυρίαρχη αρχή. » (34)
Από το Anti-Dühring:
« Η κοινωνία, καθιστώντας τον εαυτό της κύριο όλων των μέσων παραγωγής για να τα χρησιμοποιεί σύμφωνα με ένα κοινωνικό σχέδιο, βάζει τέλος στην προηγούμενη υποταγή των ανθρώπων στα ίδια τους τα μέσα παραγωγής. Είναι αυτονόητο ότι η κοινωνία δεν μπορεί να απελευθερωθεί αν δεν απελευθερωθεί κάθε άτομο » (35)
Η σύνδεση της επιστημονικής πρακτικής (και της γνώσης που αποκτάται από αυτήν) με τη χειραφετητική προσπάθεια καθιστά τον επιστημονικό σοσιαλισμό - τον μαρξισμό - πιο αποτελεσματικό από τον ουτοπικό σοσιαλισμό ή άλλα δόγματα χειραφέτησης που έχουμε γνωρίσει στην ιστορία, συμπεριλαμβανομένης της ιστορίας του σύγχρονου εργατικού κινήματος. Αυτός ο χειραφετητικός αγώνας είναι τώρα οπλισμένος με την κατανόηση των όρων της δικής του ανάπτυξης και της πιθανής επιτυχίας του. Δεν βασίζεται πλέον μόνο ή κυρίως στην ηθική αγανάκτηση.(36) Αυτή η κατανόηση ανατέμνει τις αντικειμενικές αντιφάσεις που σπαράσσουν την κοινωνία και τη διαδοχή των κρίσεων που συνεχίζουν να την υπονομεύουν. Ανατέμνει τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές δυνάμεις που αναπτύσσονται στη μήτρα της και που προετοιμάζουν τη γέννηση μιας νέας κοινωνίας.
Αυτή η κατανόηση ενισχύει τον αγώνα για τη χειραφέτηση, κεντρίζει πάνω απ’όλα τη σταδιακή συγχώνευση του αγώνα μιας υπάρχουσας κοινωνικής τάξης, του σύγχρονου προλεταριάτου, με την υλοποίηση των σοσιαλιστικών στόχων. Αυτό με τη σειρά του ενισχύει την ταξική πάλη του προλεταριάτου, μια ταξική πάλη που θα είχε ξεδιπλωθεί ακόμη και αν ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν είχαν ζήσει, δεν είχαν γράψει τίποτα και αν κανείς δεν είχε αναπτύξει μια ανάλογη θεωρία. Αντίστροφα, η πραγματική ταξική πάλη του πραγματικού προλεταριάτου κεντρίζει αποφασιστικά την ανάπτυξη των κοινωνικών επιστημών. Είναι αμφίβολο αν χωρίς αυτή την ταξική πάλη θα είχε διατυπωθεί, για παράδειγμα, η θεωρία της υπεραξίας, για να μην αναφέρουμε τη θεωρία της δικτατορίας του προλεταριάτου, στις αναπτυγμένες μορφές τους.
Όποιος όμως μιλάει για συγχώνευση, προϋποθέτει την ύπαρξη δύο διαφορετικών κοινωνικών δραστηριοτήτων (διαδικασιών) που μπορούν να συνδεθούν. Κάποιος μπορεί να ασχοληθεί με τις κοινωνικές επιστήμες χωρίς να είναι σοσιαλιστής. Μπορεί κανείς να είναι σοσιαλιστής χωρίς να στηρίζεται σε μια επιστημονική ανατομή της κοινωνίας και σε μια συνακόλουθη πρόβλεψη για την τελική της μοίρα. Αλλά δεν μπορεί κανείς να είναι μαρξιστής, δηλαδή υποστηρικτής του επιστημονικού σοσιαλισμού, χωρίς να συνδέει τις δύο δραστηριότητες.
Σε μια περίφημη διαμάχη, πριν και μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Rudolf Hilferding και ο Karl Korsch έθεσαν αυτό το ζήτημα και αμφότεροι έδωσαν μια λανθασμένη απάντηση, θεωρητικά και πρακτικά.(37)
Σύμφωνα με τον Hilferding, μπορεί κανείς να είναι μαρξιστής -ο ίδιος περιορίζει τον μαρξισμό στην αναγνώριση των νόμων ανάπτυξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής- χωρίς να βγάζει πολιτικά συμπεράσματα από αυτόν. Υπό το πρίσμα του έργου του Μαρξ και του Ένγκελς στο σύνολό του, απαντάμε ότι αυτό δεν ισχύει. Μπορεί λοιπόν κάποιος να είναι καλός ιστορικός, κοινωνιολόγος και οικονομολόγος, αλλά όχι μαρξιστής. Τότε είναι κανείς, για να παραφράσουμε την επιστολή του Μαρξ προς τον Μάγιερ που αναφέραμε παραπάνω, από ηθική άποψη "ένα βόδι" (ein Ochse). Ένας μαρξιστής δεν είναι ποτέ ένα ηθικό βόδι, δηλαδή ένας απάνθρωπος που σχετίζεται απάνθρωπα με απάνθρωπες σχέσεις.
Karl KorschΑντίθετα, ο Καρλ Κορς πίστευε ότι αν το σύγχρονο προλεταριάτο αποδεικνυόταν ανίκανο να ιδρύσει μια σοσιαλιστική κοινωνία, μαζί του θα κατέρρεε και ολόκληρη η μαρξιστική επιστήμη (μάλλον, οι κοινωνικές επιστήμες, αρχής γενομένης από τις μαρξιστικές υποθέσεις). Αυτό επίσης δεν είναι σωστό.
Εάν η πρακτική εμπειρία, σε αντίθεση με όλα τα δεδομένα των τελευταίων 200 ετών κοινωνικοοικονομικής και πολιτικής ιστορίας, αποδείξει τελικά ότι η εγκαθίδρυση μιας αταξικής κοινωνίας είναι ουτοπία και όχι πρακτικά εφικτός στόχος, οι μαρξιστές δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να βγάλουν ως συνέπεια να καταδικάσουν τους εαυτούς τους και τους άλλους σε παραίτηση, σε υποταγή ή σε απόσυρση στην ιδιωτική σφαίρα. Οι μαρξιστές ποτέ δεν συνθηκολογούν απέναντι σε παρακμιακές συνθήκες, γιατί μια τέτοια στάση είναι ασύμβατη με τη στοιχειώδη ανθρώπινη αξιοπρέπεια και επομένως και με τη δική τους στοιχειώδη αξιοπρέπεια.(38) Σε αυτή την ακραία περίπτωση - που δεν πιστεύουμε ότι θα υλοποιηθεί, την οποία σκιαγραφούμε μόνο ως μια ακραία οριακή περίπτωση για να αποσαφηνίσουμε το ζήτημα - ένας μαρξιστής θα βρισκόταν αντιμέτωπος με ένα διπλό καθήκον. Το ένα καθήκον θα ήταν να δώσει μια επιστημονική εξήγηση για τον εκφυλισμό του καπιταλισμού σε μια βάρβαρη κοινωνία και όχι για την αντικατάστασή του από μια αταξική, σοσιαλιστική κοινωνία, και το άλλο καθήκον θα ήταν να εμπλακεί στον αμυντικό αγώνα των καταπιεσμένων σκλάβων εναντίον των καταπιεστών τους.(39)
Ο ισχυρισμός αντιμαρξιστών όπως ο καθηγητής Τάκερ,(40) παρεμπιπτόντως παρόμοιος με αυτόν της σχολής Αλτουσέρ και των σταλινικών δογματικών, ότι ο Μαρξ δεν υποκινούνταν από αισθήματα κοινωνικής δικαιοσύνης, δηλαδή από ηθική αγανάκτηση,(41) δεν ευσταθεί όταν εξετάζουμε το σύνολο του έργου του, συμπεριλαμβανομένου του ώριμου έργου του. Ούτε έχει νόημα, όπως προσπάθησε να το κάνει ο Maximilien Rubel, να αναγάγουμε ολόκληρο το κίνητρο του Μαρξ σε ηθικό.(42) Μόνο όταν ξεκινήσουμε από το διπλό κίνητρο του Μαρξ και του Ένγκελς ως ταυτόχρονα λόγιων και αταλάντευτων αγωνιστών για τη χειραφέτηση του προλεταριάτου και ολόκληρης της ανθρωπότητας, μπορούμε να κατανοήσουμε και να αξιολογήσουμε ολόκληρο το έργο τους.
Τότε μπορούμε επίσης να κατανοήσουμε τι αποτελεί το ιστορικό υπόβαθρο της συγκεκριμένης στάσης τους απέναντι στο πρόβλημα της "διπλής ηθικής": όχι μια αταίριαστη σύνδεση μεταξύ "θετικιστικής επιστήμης" και "εικοτολογικής φιλοσοφίας", αλλά μια αμοιβαία ενισχυτική σύνδεση μεταξύ της προσπάθειας κατανόησης της πραγματικότητας και της προσπάθειας αλλαγής της υπό μια ορισμένη έννοια, μεταξύ της επιστημονικής έρευνας και της χειραφετητικής προσπάθειας. Και αυτή η χειραφετητική προσπάθεια δεν ανταποκρίνεται αποκλειστικά, ούτε καν πρωτίστως, σε ένα ατομικό κίνητρο αλλά σε ένα πραγματικό κίνημα πραγματικά υπαρκτών κοινωνικών τάξεων. Τάξεις με τις οποίες ταυτίζεται τότε ένα συγκεκριμένο άτομο.
Γιατί αυτό είναι σίγουρα το μεγαλύτερο εμπόδιο που συναντούν οι κυνικοί, οι σκεπτικιστές ή οι απογοητευμένοι αντίπαλοι του μαρξισμού. Όταν ισχυρίζονται ότι "η ιστορία αποδεικνύει ότι πάντα υπήρχε αδικία και ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων", ξεχνούν ότι η ιστορία επίσης αποδεικνύει:
1. Ότι η αντίσταση, η εξέγερση και η επανάσταση ενάντια στην αδικία, την ανισότητα, την εκμετάλλευση και την καταπίεση διατρέχουν επίσης σαν κόκκινη κλωστή την ιστορία (ότι εμείς, οι σημερινοί επαναστάτες σοσιαλιστές, ακολουθούμε τα βήματα εκατομμυρίων και δεκάδων εκατομμυρίων, που αγωνίζονται σε τέτοιες γραμμές εδώ και χιλιάδες χρόνια).
2. Ότι τέτοιες αντιστάσεις, εξεγέρσεις και επαναστάσεις, ακόμα και αν δεν έχουν οδηγήσει ακόμη σε πλήρη χειραφέτηση, έχουν ωστόσο επιφέρει σημαντικές επιμέρους επιτυχίες. Ο κανιβαλισμός, η δουλεία, η δουλοπαροικία, η παιδική εργασία στα ορυχεία ή η 12ωρη έως 16ωρη εργάσιμη ημέρα δεν υπάρχουν πλέον σήμερα ως κυρίαρχοι κοινωνικοί θεσμοί, ενώ υπήρχαν για αιώνες, αν όχι για χιλιάδες χρόνια. Όσοι δεν αποδέχονται ότι αυτό αντιπροσωπεύει μια γιγαντιαία κοινωνική πρόοδο, πρόοδο που κατακτήθηκε από τον απελευθερωτικό αγώνα των εκμεταλλευόμενων και καταπιεσμένων, πρέπει να συμπεράνουν ότι τους είναι αδιάφορο αν οι ίδιοι, οι οικογένειές τους και οι φίλοι τους, φαγωθούν ή πουληθούν ως σκλάβοι. Δεν έχουμε συναντήσει ακόμα κανέναν που να τολμά να προεκτείνει τόσο πολύ την απαισιοδοξία και τη μισανθρωπία του ώστε να περιλαμβάνει και τέτοια συμπεράσματα.(43)
3. Ότι αυτή η αντίσταση εδράζεται ανθρωπολογικά και ότι τίποτα και κανείς, ούτε η βία, ούτε η διαφθορά, ούτε η χειραγώγηση, δεν μπορεί να καταφέρει να καταστείλει αυτή τη σπίθα της εξέγερσης στην ανθρωπότητα.
4. Ότι, επομένως, υπάρχει τουλάχιστον μια πιθανότητα να εξαφανιστούν το μισθολογικό σύστημα, η κεφαλαιακή σχέση, η οικονομία της αγοράς, η αλλοτριωμένη εργασία, το κυρίαρχο έθνος, οι τάξεις και το κράτος ως καταπιεστικοί θεσμοί, όπως και ο κανιβαλισμός, η δουλεία και η δουλοπαροικία. Έτσι οι μεγαλύτερες κρίσεις του σήμερα (πείνα στον Τρίτο Κόσμο, οικονομικές κρίσεις, πολιτικές δικτατορίες, μόλυνση του περιβάλλοντος, αυξανόμενη βία και κίνδυνος πυρηνικού πολέμου) μπορούν τελικά να επιλυθούν.
Εφόσον αυτά τα τέσσερα διδάγματα, που αντλούνται από την ιστορική εμπειρία, δεν μπορούν να αντικρουστούν, η ενότητα επιστημονικής έρευνας και χειραφέτησης στην οποία στηρίζεται ο μαρξισμός, και η συγκεκριμένη μορφή της εφαρμογής του "διπλού κανόνα" για την εξάλειψη του "διπλού κανόνα" δεν έχει ουτοπικό χαρακτήρα.
Σημειώσεις
1. Πρώτη δημοσίευση στο Veelzijdig marxisme, acta van het colloqium 'De actualiteit van Karl Marx', που διοργανώθηκε από το Ινστιτούτο Μαρξιστικών Σπουδών, 1983. Μετάφραση: Alex de Jong.
2. Για μια πρόσφατη σύνοψη αυτών των κατηγοριών, βλ. το έργο του Γάλλου συγγραφέα Julien Freund, La double morale, καθώς και το Maurice Cranston, 'Ethique macchiavélique et politique contemporaine', στο: Comprendre (Revue de la Société européenne de la culture, 1982.
3. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι η θρησκεία ευθύνεται για όλη αυτή την απάνθρωπη βία. Για τους μαρξιστές, οι κοινωνικές σχέσεις και οι υλικές συγκρούσεις συμφερόντων είναι τελικά υπεύθυνες γι' αυτό, όχι οι ιδέες. Οι ιδεολόγοι που νομιμοποιούν μια τέτοια βία μπορούν στην καλύτερη περίπτωση να κατηγορηθούν για συνενοχή.
4. Ο συμπατριώτης μας Simon Leys, ο οποίος θα έπρεπε να γνωρίζει καλύτερα, διακηρύσσει σε μια μελέτη αφιερωμένη στο 1984 του Orwell (βλέπε Vrij Nederland, 21 Απριλίου 21 1984), ότι είναι καιρός "να εισαχθούν οι έννοιες του καλού και του κακού στην πολιτική". Ξεχνά ότι σε όλη την ιστορία, σε κάθε κοινωνία, διαφορετικές τάξεις είχαν διαφορετικές αντιλήψεις για το "καλό" και το "κακό". Ξεχνάει επίσης ότι η ύπαρξη, ακόμη και η ηγεμονία αυτών των εννοιών σε όλη την ιστορία, ποτέ δεν απέτρεψε (κάποιοι θα μπορούσαν ακόμη να ισχυριστούν ότι προώθησαν) τη μαζική βία και τις μαζικές δολοφονίες σε τόσο μεγάλη κλίμακα όσο στην εποχή μας.
5. Βλέπε, μεταξύ άλλων, Irving Fetscher στο Tom Bottomore (επιμ.) A Dictionary of Marxist Thought (Cambridge, MA, 1983), σ. 153.
6. Μια επιτυχημένη σύνοψη της ορθόδοξης μαρξιστικής θέσης απέναντι στην ηθική μπορεί να βρεθεί στο Leon Trotsky, Their Morals and Ours (1938). Για μια "επίσημη" δογματική σοβιετική άποψη του προβλήματος αυτού, βλέπε Alexandre Chichkine, Ethique: Regards sur quelques doctrines ethiques (Μόσχα, 1967). Βλέπε επίσης, για μια ακαδημαϊκή άποψη του προβλήματος, Eugene Kamenka, The Ethical Foundations of Marxism, 1962 [www.marxists.org/archive/
7. Απέναντι στην υπερβολική έμφαση του Κάουτσκι στην αιτιοκρατική πτυχή της μαρξιστικής αντίληψης της ηθικής, προέκυψε ως αντίδραση, πρώτα και κύρια μεταξύ των λεγόμενων αυστρομαρξιστών (Όττο Μπάουερ, Μαξ Άντλερ κ.ά.), μια νεοκαντιανή προτίμηση στις "απόλυτες ηθικές επιταγές". Ωστόσο, αυτή η "βελτίωση" αποδείχθηκε εντελώς στείρα. Δεν συνέβαλε καθόλου στην εξήγηση του κοινωνικού φαινομένου των διαφορετικών προτύπων ηθικής συμπεριφοράς. Στην πολιτική πράξη, κατέφυγε σε καθαρά πραγματιστικά κριτήρια για τον καθορισμό της συλλογικής συμπεριφοράς, τα οποία ήταν αντίθετα προς την καντιανή επιταγή (π.χ. η στάση των Αυστριακών Σοσιαλδημοκρατών και των Γερμανών υποστηρικτών τους κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου).
8. Φυσικά, το τι είναι πολιτικά σκόπιμο και τι αναποτελεσματικό εξαρτάται από την πολιτική κρίση. Για παράδειγμα, οι μαρξιστές (συμπεριλαμβανομένων των Ρώσων μπολσεβίκων) πάντα θεωρούσαν ότι η ατομική τρομοκρατία είναι πολιτικά αναποτελεσματική.
9. Ο Λένιν δεν είναι σε καμία περίπτωση ο εφευρέτης του δόγματος των "δίκαιων" και "άδικων" πολέμων. Αυτό είναι δύο χιλιάδων ετών. Βλ: Peter Haggenmacher, Grotius et la doctrine de la guerre juste (Παρίσι, 1981).
10. Aber ein Zweck, der unheiliger Mittel bedarf, ist kein heiliger Zweck...' ["Αλλά ένας στόχος που απαιτεί ανίερα μέσα δεν είναι ιερός στόχος"]: Karl Marx, "Debatten über die Pressefreiheit", MEW, τόμος 1, σ. 60.
11. Rudi Hanke στο Unabhängige Kommunisten. Der Briefwechsel zwischen Heinrich Brandler und Isaac Deutscher- 1949 bis 1967 (Βερολίνο, 1982), σ. 231.
12. Για το σύστημα των ηθικών αξιών του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη και την πολιτικοκοινωνική τους λειτουργία, βλ. μια καλή μαρξιστική κριτική στο Ellen Meiksins Wood και Neal Wood, Class Ideology and Ancient Political Theory (Oxford, 1978).
13. Αλλά αυτή η τεράστια ηθική πρόοδος που σημείωσε η οργανωμένη εργατική τάξη κατά την άνοδο του σύγχρονου εργατικού κινήματος περιλάμβανε επίσης την πρακτική των "διπλών προτύπων" Οι απεργοί επιδεικνύουν αλληλεγγύη και μεγάλη προθυμία για θυσίες - αλλά θα φροντίσουν να μην πάει ούτε δεκάρα από τα χρήματά τους σε απεργοσπάστες ή καπιταλιστές. Πιο ξεκάθαρα, μόνο στη βάση μιας "διπλής ηθικής" είναι δυνατή αυτή η ηθική πρόοδος. Χωρίς αποτελεσματικές απεργίες, δεν υπάρχουν αποτελεσματικά συνδικάτα. Χωρίς αποτελεσματικά συνδικάτα, όχι συλλογική αλληλεγγύη ή προθυμία για θυσίες, αλλά ανταγωνισμός μεταξύ των εργαζομένων, δηλαδή ο πιο ωμός ατομικιστικός εγωισμός. Αλλά οι στοχευμένες απεργίες είναι αδύνατες χωρίς σκληρούς αγώνες κατά των απεργοσπαστών, χωρίς μαχητικές πικετοφορίες, χωρίς μποϊκοτάζ, ακόμα και βία κατά των απεργοσπαστών.
14. Kautsky, 1900, Class War and Ethics [https://www.marxists.org/
15. Βλ. μεταξύ άλλων, Miklós Haraszti, Salaire aux pièces. Ouvrier dans un pays de l'Est (Παρίσι, 1976).
16. Λένιν, 1918, The Immediate Tasks of the Soviet Government [https://www.marxists.org/
17. Αυτή η μορφή, βέβαια, μπορεί να είναι και θρησκευτική, όπως ήταν για περισσότερα από χίλια χρόνια στην Ευρώπη (από τον 3ο έως τον 16ο αιώνα), στη Βόρεια Αφρική, στη Μικρά Ασία, στη Νοτιοανατολική Ασία και στην ισλαμική αυτοκρατορία.
18. Λένιν, 1917, The State and Revolution [www.marxists.org/archive/
19. Λένιν, 1920, The Tasks of the Youth Leagues [www.marxists.org/archive/
20. Marx To Sigfrid Meyer in New York, 1867 [marxists.architexturez.net/
21. Ο Ένγκελς αναφέρεται εδώ στις απόψεις για την ηθική της φεουδαρχικής (και ημιφεουδαρχικής) αριστοκρατίας, της αστικής τάξης και της εργατικής τάξης αντίστοιχα.
22. Engels, 1877, Anti-Dühring [www.marxists.org/archive/
23. H.B. Acton, Η ψευδαίσθηση της εποχής: Marxism-Leninism as a Philosophical Creed (Λονδίνο, 1962, 1973).
24. Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίζεται καλά στο έργο του Μεξικανού μαρξιστή Adolfo Sánchez Vázquez, Ética (Grijalbo, 1969, Editorial Crítica, 1978). Δυστυχώς, σε αυτό το έργο η αντικειμενική διάσταση του αγώνα για χειραφέτηση αντιμετωπίζεται ελάχιστα. Ο Sánchez Vázquez ασχολήθηκε αργότερα με το ζήτημα αυτό στο "Εθνικότητα και χειραφέτηση στον Μαρξ", ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στο γιουγκοσλαβικό περιοδικό Socialism in the World, αρ. 40, 1984.
25. Karl Marx, Theories of Surplus Value (Μόσχα, 1968), σ. 119. Ότι μια τέτοια κατάχρηση της επιστήμης δεν είναι τελικά ούτε προς το συμφέρον του επαναστατικού απελευθερωτικού αγώνα της εργατικής τάξης, συμπεριλαμβανομένης της οικοδόμησης μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας, το έχει δείξει πάρα πολύ καλά το θλιβερό παράδειγμα της επιστημονικής πολιτικής στη Σοβιετική Ένωση υπό τον Στάλιν. Σκέφτεται κανείς το επεισόδιο Λυσένκο στη βιολογία. Σκέφτεται κανείς την επί δεκαετίες καταστολή δημοσιεύσεων και ερευνών σύμφωνα με τις αρχές του μεγαλύτερου μαρξιστή ψυχολόγου της εποχής μας, του Λεβ Βυγκότσκι. Σκέφτεται κανείς την απαγόρευση για ένα τέταρτο του αιώνα της περαιτέρω έρευνας της κατηγορίας του "παλαιού ασιατικού τρόπου παραγωγής", που χρησιμοποιήθηκε από τον Μαρξ, κ.λπ. Η ζημιά που προκάλεσαν αυτές οι πρακτικές στην επιστήμη και στη σοβιετική κοινωνία, στο διεθνές εργατικό κίνημα και στο σοσιαλισμό, είναι ανυπολόγιστη!
26. Ένας Τύπος που "καταλαμβάνεται και υπόκειται σε λογοκρισία από το κόμμα" βρίσκεται σε όλα τα λεγόμενα "πραγματικά υπαρκτά σοσιαλιστικά κράτη", με τις μερικές εξαιρέσεις της Γιουγκοσλαβίας και της Νικαράγουας.
27. Επιστολή προς τον August Bebel, 1-2 Μαΐου 1891, MEW, τ. 38, σ. 94 - η υπογράμμιση δική μας.
28. Ο φον Σβάιτσερ ήταν ο ηγέτης της λεγόμενης πτέρυγας Lasalle του γερμανικού εργατικού κινήματος, η οποία στο συνέδριο της Γκότα ενώθηκε με τη λεγόμενη μαρξιστική πτέρυγα του κινήματος.
29. Επιστολή προς τον Karl Kautsky της 23ης Φεβρουαρίου 1891, MEW, τ. 38, σ. 41 - η υπογράμμιση δική μας.
30. Επιστολή προς τον Karl Kautsky της 11ης Φεβρουαρίου 1891, MEW, τόμος 38, σ. 35 - η υπογράμμιση δική μας.
31. Η θέση του Μπουχάριν ότι ο ορισμός της ανθρώπινης δράσης ως προσανατολισμένης προς το σκοπό (τελεολογικής) ήταν "ιδεαλιστικός" και δήθεν σε αντίθεση με την υλιστική διαλεκτική που βασίζεται στην αρχή της αιτιότητας, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αντίληψη της ανθρώπινης πράξης, όπως την είχαν αντιληφθεί ο Μαρξ και ο Ένγκελς. Βλ. π.χ. Das Kapital, τόμος 1, κεφάλαιο 1, MEW, τόμος 23, σ. 61 και τόμος 1, κεφάλαιο 5, ό.π., σ. 193, καθώς και Dialektik der Natur, εισαγωγή, MEW, τόμος 20, σ. 323.
32. Karl Marx, "A contribution to the critique of Hegel's Philosophy of Right, Introduction" στο Early Writings (London, 1975), σ. 251.
33. Μαρξ και Ένγκελς, 1848, Κομμουνιστικό Μανιφέστο [www.marxists.org/archive/
34. Μαρξ, 1887, Capital, vol. I [www.marxists.org/archive/
35. Engels, Anti-Dühring [www.marxists.org/archive/
36. Εξ ου και η έντονη κριτική του Μαρξ στον καθαρά ηθικό προσανατολισμό του ουτοπικού σοσιαλισμού και μάλιστα των πρώτων εργατικών κομμουνιστών. Βλέπε για παράδειγμα την Αγία Οικογένεια, στην οποία ο προσανατολισμός αυτός καταδικάζεται ως αναποτελεσματικός ("impuissance mise en action"). Αλλά αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι η ηθική αγανάκτηση ενάντια στην ταξική εκμετάλλευση και καταπίεση εξαφανίστηκε από τα γραπτά του Μαρξ. Αρκεί να διαβάσει κανείς το φυλλάδιό του για την Παρισινή Κομμούνα (Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία) και το πολύ δυνατό δραματικό τέλος του, για να διαπιστώσει το αντίθετο.
37. Rudolf Hilferding, Das Finanzkapital, Vorwort, σ. x (Βιέννη, 1923)- Karl Korsch, Marxismus und Philosophie (Λειψία, 1923)- και "Zehn Thesen über Marxismus heute" (1950) στο Politische Texte (Φρανκφούρτη, 1974) σ. 385-7.
38. "Und Rudolph erhebt sich nicht mal auf den standpunkt der selbständigen Moral, welche wenigstens auf dem Bewusstsein der Menschenwürde beruht" ("Και ο Ρούντολφ δεν φτάνει καν στο σημείο της ανεξάρτητης ηθικής, η οποία βασίζεται τουλάχιστον στη συνείδηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας"). (Die Heilige Familie, MEW, τόμος 2, σ. 21). Ο Rudolph που αναφέρεται εδώ είναι ο πρωταγωνιστής του έργου Mystères de Paris του Eugène Sue.
39. « Η ιστορική εναλλακτική λύση, τραβηγμένη μέχρι τέλους, είναι η εξής: είτε το καθεστώς Στάλιν είναι μια απεχθής υποτροπή στη διαδικασία μετασχηματισμού της αστικής κοινωνίας σε σοσιαλιστική κοινωνία, είτε το καθεστώς Στάλιν είναι το πρώτο στάδιο μιας νέας εκμεταλλευτικής κοινωνίας. Αν η δεύτερη πρόβλεψη αποδειχθεί σωστή, τότε, φυσικά, η γραφειοκρατία θα γίνει μια νέα εκμεταλλευτική τάξη. Όσο επαχθής και αν είναι η δεύτερη προοπτική, αν το παγκόσμιο προλεταριάτο αποδειχθεί πράγματι ανίκανο να εκπληρώσει την αποστολή που του έχει αναθέσει η πορεία της ανάπτυξης, δεν θα απομένει τίποτε άλλο παρά να αναγνωρίσουμε ανοιχτά ότι το σοσιαλιστικό πρόγραμμα που βασίστηκε στις εσωτερικές αντιφάσεις της καπιταλιστικής κοινωνίας, κατέληξε ως ουτοπία. Είναι αυτονόητο ότι θα χρειαζόταν ένα νέο "ελάχιστο" πρόγραμμα για την υπεράσπιση των συμφερόντων των δούλων της ολοκληρωτικής γραφειοκρατικής κοινωνίας », Leon Trotsky, "The USSR in the War", στο In Defence of Marxism, (New York, 1942), σ. 9.
40. Robert C. Tucker, The Marxian Revolutionary Idea (Λονδίνο, 1969), σ. 36-8 και αλλού. Ο Tucker συγχέει την ειρωνική, σαρκαστική διάψευση του ισχυρισμού του Μαρξ ότι ο καπιταλισμός θα ήταν άδικος από τη σκοπιά των αστικών αξιακών σχέσεων (τόσο της "αξίας" με την οικονομική έννοια της λέξης - εργασιακά κβάντα - όσο και των "ηθικών αξιών") με τον ισχυρισμό ότι ο εργάτης στον καπιταλισμό λαμβάνει τους μισθούς που σύμφωνα με τον Μαρξ δικαιούται (σ. 45). Πού θα άφηνε αυτό τη μαρξιστική θεωρία της εκμετάλλευσης, τη μαρξιστική θεωρία σύμφωνα με την οποία ο εργάτης όχι μόνο δικαιούται να αγωνίζεται για μεγαλύτερους μισθούς και για την κατάργηση της μισθωτής εργασίας, αλλά και αναγκάζεται να το κάνει με την απειλή της υποβάθμισης σε φτωχό; Ο Τάκερ ξεχνάει αυτό που ο Μαρξ ρητά προβάλλει: Απέναντι στις αστικές σχέσεις αξίας μπορούμε και πρέπει να υπερασπιστούμε τις προλεταριακές.
41. Σχετικά με αυτό, μπορεί κανείς να διαβάσει τα κεφάλαια για τις μηχανές και τη λεγόμενη "πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου" στο πρώτο μέρος του Das Kapital.
42. Βλ. για παράδειγμα Maximilien Rubel, Pages choisies pour une éthique socialiste (Παρίσι, 1948), και Karl Marx: Essai de biographie intellectuelle (Παρίσι, 1957).
43. Φυσικά αυτό δεν σημαίνει ότι τέτοιες απάνθρωπες πρακτικές δεν μπορούν να επιστρέψουν, αν η κρίση του καπιταλισμού επιλυθεί με οπισθοδρομικό τρόπο. Σκεφτείτε για παράδειγμα τη δουλεμπορία στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τις βάναυσες μορφές αποικιοκρατίας, τον ρατσισμό κ.λπ. Αλλά εδώ αναφερόμαστε στις συνθήκες εργασίας ως κυρίαρχων, όχι ως περιθωριακών, κοινωνικών θεσμών.
Επιμέλεια : Γιώργος Μητραλιάς - Σκίτσα : Σόνια Μητραλιά