Πλαστά διλήμματα, ένας οδηγός για την κρίση

Χριστίνα Λασκαρίδη

 Τελικά θα το πληρώσουμε το χρέος; Αυτό θα εξαρτηθεί από το αν οι δηλώσεις των φίλων της Μέρκελ, όπως για παράδειγμα του φινλανδού πρωθυπουργού Αλεξάντερ Σταμπ, που επιμένει ανυποχώρητα ότι όλο το ελληνικό χρέος πρέπει να πληρωθεί, ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Μετά την εκλογική νίκη του Σύριζα μάλιστα ακούμε ακόμη πιο αδιάλλακτες, και ακόμη πιο επιθετικές, τέτοιες δηλώσεις. Ωστόσο, όπως μας εξήγησε ο πρόεδρος της Κομισιόν και τέως πρόεδρος του Γιούρογκρουπ Ζαν Κλοντ Γιουνκέρ, «όταν τα πράγματα σοβαρεύουν, πρέπει να λέμε ψέματα». Και το πιο συνηθισμένο ψέμα αφορά τους λόγους για τους οποίους έγιναν πρώτα πρώτα οι παρεμβάσεις της Τρόικας.

 Έδειχναν στ’ αλήθεια αυτές οι παρεμβάσεις αλληλεγγύη της βόρειας στη νότια Ευρώπη, όπως όλο και συχνότερα ακούγετε; Για να δούμε τι πράγματι συνέβη πρέπει να γυρίσουμε λιγάκι πίσω. Ένα από τα ισχυρότερα αμερικανικά ιδρύματα, το Συμβούλιο Διεθνών Σχέσεων δήλωνε πρόσφατα πως “οι προβλέψεις του ΔΝΤ σχετικά με τις προοπτικές ανάπτυξης της Ελλάδας και της Ουκρανίας δεν πρέπει καθόλου [να ερμηνεύονται] ως προβλέψεις, αλλά μάλλον σαν αφετηριακές υποθέσεις απαραίτητες για να δικαιολογηθούν οι παρεμβάσεις του ίδιου του ΔΝΤ”. Αλλά γιατί άραγε να θεωρεί το ΔΝΤ απαραίτητο να δικαιολογήσει την παρέμβασή του στην Ελλάδα;

 Κάθε φορά που κάποιος αξιωματούχος της Τρόικας διατάζει την Ελλάδα (ή οποιαδήποτε άλλη χώρα) να εφαρμόσει τους σκληρούς όρους της “διάσωσης”, έρχεται στο νου η διευθύντρια του ανώτατου συμβουλίου του ΔΝΤ, Κάριν Λισσάκερς, είχε πει κάποτε τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη: “Tο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο λειτουργεί σαν μπράβος, ώστε να εκπληρώνονται τα τραπεζικά συμβόλαια”. Αυτή η δήλωση έγινε το 1983. Από τότε επιβλήθηκαν αμέτρητες τέτοιες “διασώσεις”, με σκοπό να συνεχίσουν να πληρώνουν οι χώρες τους ξένους δανειστές.

Ακριβώς τα ίδια πράγματα σκέφτονται και στο ευρωπαϊκό αντίστοιχο του ΔΝΤ, που είναι ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας. Ο επικεφαλής του, Κλάους Ρέγκλινγκ δεν μας αφήνει καμιά αμφιβολία για το πώς δουλεύει το σύστημα των “διασώσεων”: “Αυτό που κάνουμε τώρα στην Ευρώπη είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα που κάνει από δεκαετίες το ΔΝΤ σε ολόκληρο τον κόσμο, χωρίς ποτέ να χάσει χρήματα. Τα δάνεια που δίνει το ΔΝΤ συνδέονται αναπόσπαστα, όπως και τα δικά μας, με τον όρο πως η χώρα θα αναδιαρθρώσει ολόκληρη την οικονομία της”.

 Είναι σημαντικό λοιπόν να αναλογιστούμε, μέσα σ’ όλον αυτό τον ορυμαγδό των σχολίων σχετικά με το ελληνικό χρέος, για ποιό σκοπό έγιναν οι διασώσεις. Και αυτό μπορούμε να το κρίνουμε από το αποτέλεσμά τους: σχεδόν το σύνολο των χρημάτων που δόθηκαν, περίπου το 89%, κατέληξε στις τσέπες των πιστωτών.

 Ωστόσο μ’ αυτό τον τρόπο δεν διασώθηκαν μόνον εκείνες οι τράπεζες που αρχικά δάνεισαν τόσο απερίσκεπτα την Ελλάδα. Εκτός από αυτούς, από τα χρήματα της δήθεν  “διάσωσης” της Ελλάδας από την Τρόικα πληρώθηκαν και τα κεφάλαια γύπες, που με έξυπνους χειρισμούς απέφυγαν το “κούρεμα” του 2012. Και μάλλον θα συνεχίσουν να πληρώνονται, καθώς τον Μάρτιο του 2015 προβλέπεται αποπληρωμή κι άλλων ομολόγων που δεν εντάχτηκαν στο PSI.

Η Στεφανί Κρετς, υπεύθυνη στρατηγικής της Λομπάρντ Οντιερ, μιας ελβετικής τράπεζας, δηλώνει κάτι που συχνά και απροκάλυπτα ομολογείται όσον αφορά το αληθινό σκεπτικό των διασώσεων: “Η Γερμανία, δανείζοντας χρήματα στις περιφερειακές χώρες, προσπαθεί να προστατέψει τις δικές της τράπεζες, που είναι εύθραυστες και έχουν υπερβολική μόχλευση. Ουσιαστικά με αυτό τον τρόπο επανακεφαλαιοποιεί από την πίσω πόρτα το δικό της τραπεζικό σύστημα”.

 Με ανάλογη ειλικρίνεια μιλούν και οι ανώτατοι γερμανοί αξιωματούχοι. Ο Πέτερ Μπόφινγκερ, οικονομικός σύμβουλος της γερμανικής κυβέρνησης, παραδέχεται ότι οι “διασώσεις” “αφορούν πρώτα και κύρια όχι τις προβληματικές χώρες, αλλά τις δικές μας τράπεζες, οι οποίες έχουν δώσει μεγάλες πιστώσεις σ’ αυτές τις χώρες”. Μολονότι λοιπόν δεν είναι καθόλου μυστικό το γιατί έγιναν όλες αυτές οι “διασώσεις”, στις δημόσιες συζητήσεις συνήθως επαναλαμβάνονται οι γνωστοί μύθοι.

 Από το 2008 ως το 2011 η Γερμανία, η Γαλλία, η Ολλανδία, η Αυστρία και το Βέλγιο ενίσχυσαν τα τραπεζικά τους συστήματα με αστρονομικά ποσά που έφθαναν το 25%, το 18%, το 52%, το 31% και το 97% αντίστοιχα του ΑΕΠ αυτών των χωρών το 2011. Σκοπός όλων αυτών των τεράστιων επιδοτήσεων δεν ήταν μόνο να κρυφτούν κάτω από το χαλί ντροπές που φέρουν ονόματα όπως της Dexia στο Βέλγιο, ή της HypoReal Estate και των Landesbanken στη Γερμανία, αλλά και να ελαχιστοποιηθούν οι απώλειες από τα ποσά που είχαν επενδύσει οι τράπεζες σε κρατικά ομόλογα. “Είναι κοινό μυστικό”, μας εξηγεί ο διοικητής της Ντόιτσε Μπανκ Γιόσεφ Άκερμαν “ότι πάμπολλες ευρωπαϊκές τράπεζες δεν θα μπορούσαν να επιβιώσουν αν αναγκάζονταν να επανεκτιμήσουν σε τιμές αγοράς την αξία των κρατικών ομολόγων που έχουν στα χαρτοφυλάκιά τους”

 Μάλιστα, παρά τις γκρίνιες των διάφορων αξιωματούχων, μέχρι στιγμής οι “διασώσεις” αποδείχτηκαν προσοδοφόρες για όλους εκείνους που επένδυσαν σ’ αυτές. Ας πάρουμε για παράδειγμα τις κεντρικές τράπεζες. Μολονότι τελικά αναγκάστηκαν, εξαιτίας πολιτικών πιέσεων, να παραιτηθούν από τα κέρδη που τούς απέδωσε η συγκεκριμένη επένδυση στο ελληνικό χρέος, στο μεταξύ “η φινλανδική κεντρική τράπεζα εισέφερε στον φινλανδικό προϋπολογισμό 227 εκατομμύρια ευρώ χάρη στα κέρδη της από τα ελληνικά, ισπανικά και πορτογαλικά κρατικά ομόλογα που κρατά στο χαρτοφυλάκιό της, δηλαδή 40 εκατομμύρια ευρώ περισσότερα απ’ ό,τι το 2011. Εφέτος [2013] το κέρδος πρέπει να φτάσει τα 360 εκατομμύρια”. Ο Μάρτι Σάλμι, του φινλανδικού υπουργείου Οικονομικών, επισήμανε ότι “μια απρόσμενη συνέπεια της κρίσης ήταν ότι η Φινλανδία ευνοήθηκε εξαιρετικά.  Μέχρι στιγμής εμείς δεν χάσαμε ούτε δεκάρα, το ίδιο και η Γερμανία”. Με άλλα λόγια, τελικά οι διασώσεις αποδεικνύονται εξαιρετικά επικερδείς για τις χώρες που στηρίζουν την Τρόικα, και με κανέναν τρόπο δεν είναι “χέρι βοήθειας” για τις “υπερχρεωμένες” χώρες.

 Όσο παράλογος είναι ο κυκλικός μηχανισμός του χρέους που προαναφέρθηκε, άλλο τόσο είναι αμείλικτος. Το 2014 η ελληνική κυβέρνηση χρειάστηκε να πληρώσει σχεδόν 17 δις ευρώ στην ευρωζώνη. Αυτά τα χρήματα τα δανείστηκε από την Τρόικα με τον όρο να περάσει ακόμη πιο άγρια πακέτα λιτότητας. Από τη στιγμή που προχώρησε ένα ακόμα βήμα η νεοφιλελεύθερη αναδιάρθρωση της ελληνικής οικονομίας, και το ευρωσύστημα και η ΕΚΤ εισπράττουν τα κέρδη τους, ανοίγει ο δρόμος για να εκταμιεύσουν οι κεντρικές τους τράπεζες στην Ελλάδα ποσά αντίστοιχα εκείνων που κέρδισαν από τους ελληνικούς τίτλους που είχαν στα χαρτοφυλάκιά τους.

 Ο φαύλος κύκλος λοιπόν, της ανακύκλωσης του χρέους, χειροτέρευσε ακόμη περισσότερο αφότου ο κύριος όγκος του ελληνικού χρέους άρχισε να οφείλεται απευθείας στα άλλα κράτη της ευρωζώνης. Αυτό ακριβώς έγινε όταν άλλαξε το προφίλ του δημόσιου χρέους με την αναδιάρθρωσή του 2012, και η Τρόικα μετατράπηκε στον μεγαλύτερο πιστωτή του ελληνικού δημοσίου.

Γιατί λοιπόν εκπλήσσονται τώρα όλοι εκείνοι που είχαν τότε χαιρετίσει το PSI σαν τεράστια επιτυχία; Δεν είναι δα και τίποτε το καινούριο, ότι τέτοιες αναδιαρθρώσεις δεν ελαφρύνουν αναγκαστικά το χρέος. Έχουμε την εμπειρία 73 τέτοιων περιπτώσεων, όπου χώρες που έφθασαν στα όρια της χρεωκοπίας αναδιαπραγματεύθηκαν το χρέος τους με τους ιδιώτες πιστωτές. Μολονότι αυτές οι αναδιαπραγματεύσεις χρειάστηκαν ως και εφτά χρόνια για να ολοκληρωθούν, και οι απώλειες των πιστωτών κυμάνθηκαν γύρω στο 40%, η ελάφρυνση του χρέους αποδείχθηκε ελάχιστη.1 Υπάρχουν μάλιστα και άλλα παραδείγματα που δείχνουν ότι ακόμη και μεγάλα “κουρέματα” ομολογιούχων τελικά οδήγησαν σε επιβάρυνση αντί για ελάφρυνση του χρέους, όπως και μάθαμε από πρώτο χέρι. 2

 Η μεταμόρφωση όμως του ελληνικού δημόσιου χρέους σε χρέος κυρίως προς τον επίσημο τομέα (κράτη, ΔΝΤ, ΕΤΧΣ) διευκολύνει σημαντικά τη νέα κυβέρνηση του Σύριζα. Όταν λοιπόν ακούμε κινδυνολογίες για τη μεγάλη δόση που πρέπει να πληρωθεί το καλοκαίρι του 2015 στην ΕΚΤ, αξίζει να θυμόμαστε τον σύμβουλο της Ντόιτσε Μπανκ που είπε ότι “η Ελλάδα δεν πρόκειται να χρεοκοπήσει στην τρόικα, γιατί η Τρόικα πληρώνεται από τον εαυτό της”.

 Ας περιμένουμε να δούμε τι αποτελέσματα θα έχουν οι διαπραγματεύσεις τώρα που ο Γιάνης Βαρουφάκης προσέλαβε τη Λαζάρντ για σύμβουλο στο θέμα του χρέους. Η Λαζάρντ είναι μέλος του IIF, του λόμπυ των ιδιωτικών τραπεζών που είχε συμβουλέψει και το 2012 την κυβέρνηση Παπαδήμου σχετικά με την αναδιάρθρωση του χρέους. Το αποτέλεσμα ήταν οι έλληνες φορολογούμενοι να δανειστούν μερικά ακόμη εκατομμύρια για να χρυσοπληρώσουν με 25 από αυτά τις συμβουλές της για το πώς ακριβώς θα αρμέξουν τα ασφαλιστικά τους ταμεία.

 Ολοένα περισσότερες φωνές ζητούν τώρα μείωση του χρέους και λήξη της λιτότητας. Τα άρθρα του Κρούγκμαν συνοδεύονται πλέον σχεδόν καθημερινά από παρεμβάσεις του Στίγκλιτς και άλλων διάσημων οικονομολόγων που όλοι τους συζητούν στις στήλες των Φαϊνάνσιαλ Τάιμς, του Μπλούμπεργκ και του Ρόιτερς το ίδιο πράγμα: πώς θα βρεθεί μια νέα διευθέτηση, και πώς θ’ αναγκαστεί η Μέρκελ να υποχωρήσει. Η ουσία όσων λέγονται ήταν σαφής ευθύς εξαρχής: το χρέος είναι μη βιώσιμο, τα δάνεια των “διασώσεων” ευνόησαν τις τράπεζες, η λιτότητα στραγγάλισε την οικονομία και τσάκισε την κοινωνία.

 Ο νέος πολιτικός συμβιβασμός που θα επικρατήσει στην Ευρώπη δεν έχει βρεθεί ακόμη. Αξίζει όμως να προσέξουμε ότι ενώ στις συζητήσεις συνεχίζει να κυριαρχεί το φιάσκο του ελληνικού χρέους, εξακολουθούν να μην αμφισβητούνται τα κεντρικά ζητήματα του ευρώ, του χρέους και των ελλειμμάτων της ευρωζώνης. Ο Σύριζα βέβαια μπλόκαρε τα γρανάζια της Τρόικας προβάλλοντας ένα σχέδιο που ακυρώνει κάποιους από τους όρους της, καθώς προβλέπει για παράδειγμα αύξηση του κατώτατου μισθού, αλλά από την άλλη μεριά ακόμη και αυτός επιμένει ανυποχώρητα στους ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς.

 Απ’ ό,τι φαίνεται ο Σύριζα θα επιδιώξει τέτοιους ισοσκελισμένους προϋπολογισμούς χωρίς ν’ αποκλίνει από τα εξαιρετικά στενά περιθώρια του Δημοσιονομικού Συμφώνου – δηλαδή της συνθήκης που είναι ο ακρογωνιαίος λίθος των νέων κανόνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η οποία επιβάλλει αιώνια λιτότητα στις χώρες της. Ουσιαστικά με αυτή τη συνθήκη η Μέρκελ επέβαλε μνημόνιο σε όλους. Οι όροι της είναι τόσο ασφυκτικοί, ώστε ουσιαστικά καθιστούν παράνομη την επεκτατική δημοσιονομική πολιτική. Ο ΟΟΣΑ έχει υπολογίσει πως “για να μην παραβιάσει η Ελλάδα αυτό τον κανόνα από το 2014 ως το 2023, θα πρέπει να διατηρεί πρωτογενή πλεονάσματα ίσα περίπου προς το 9% του ΑΕΠ, η Ιταλία και η Πορτογαλία στο 6% του ΑΕΠ, ενώ η Ιρλανδία και η Ισπανία γύρω στο 3.5% του ΑΕΠ.”

 Πολλά θα ξεκαθαρίσουν στις διαπραγματεύσεις το ερχόμενο διάστημα, οπότε μάλλον θα φανεί πώς διαμορφώνονται πλέον οι συσχετισμοί δύναμης. Ωστόσο αυτό που πρέπει να αμφισβητήσουμε είναι ο νεοφιλελεύθερος ζουρλομανδύας που έχει φορέσει ολόκληρη η Ευρώπη. Και όλα αυτά τα αθέμιτα χρέη πρέπει να διαγραφούν μια και καλή, αντί να φορτωθούν λαθραία στις αυριανές γενιές.

 Το Πλαστά διλήμματα – ένας οδηγός για την κρίση, που μόλις κυκλοφόρησε στα αγγλικά, φιλοδοξεί να δώσει μια κριτική ανάλυση η οποία, πηγαίνοντας σε βάθος, θα βοηθήσει το μη ειδικό κοινό να δει καθαρά τι πράγματι συμβαίνει στη χώρα τα τελευταία χρόνια. Επιπλέον, παρουσιάζει λεπτομερειακά τις κινήσεις των ευρωπαϊκών και ελληνικών αρχών, μαζί με κάθε λογής επιχειρήματα ενάντια στη λιτότητα, με εργαλεία για την άρνηση του χρέους, και με παραδείγματα από κοινωνικά κινήματα που μπορούν να γίνουν πηγή έμπνευσης για όλους και όλες μας. Μπορείτε να το κατεβάσετε δωρεάν εδώ

Παραπομπές
1 Wright, Mark (2011) “Restructuring Sovereign Debts with Private Sector Creditors: Theory and Practice” στο C. Braga, G. Vincelette (επιμ.) (2011) Sovereign Debt and the Financial Crisis: Will This Time Be Different?, World Bank
2 Zettelmeyer, Jeromin (2012) “How to do a Sovereign Debt restructuring in the euro zone: Lessons from Emerging Market Crises,” ανακοίνωση στη συνδιάσκεψη Resolving the European Debt Crisis, σ. 33