Η μαρτυρία του Γιάνη Βαρουφάκη:
συντριπτική κατά του ίδιου του εαυτού του

Τέταρτο μέρος

Ο Βαρουφάκης συγκέντρωσε γύρω του οπαδούς της κυρίαρχης τάξης,
ως συμβούλους

Του Éric Toussaint

Αν δεν διαβάσατε ακόμη το Ανίκητοι Ηττημένοι του Γιάνη Βαρουφάκη, παραγγείλτε το στον βιβλιοπώλη σας. Διαβάζεται σαν πολιτικό αστυνομικό μυθιστόρημα, έχει σασπένς, ανατροπές, προδοσίες … Το τεράστιο ενδιαφέρον του βιβλίου αυτού έγκειται στο ότι ο συγγραφέας δίνει την δική του εκδοχή των γεγονότων που επηρέασαν και επηρεάζουν ακόμη την διεθνή κατάσταση, ειδικά στην Ευρώπη αλλά και πέραν αυτής διότι η απογοήτευση που προκάλεσε η συνθηκολόγηση της κυβέρνησης της ελληνικής ριζοσπαστικής αριστεράς έχει σημαδέψει βαθιά τα πνεύματα.

Η σειρά άρθρων που αφιερώνω στο βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη αποτελεί έναν οδηγό για τους αναγνώστε και τις αναγνώστριες της αριστεράς που δεν θέλουν να αρκεστούν στην κυρίαρχη αφήγηση που δίνουν τα μεγάλα ΜΜΕ και οι κυβερνήσεις της τρόικας. Αναγνώστες και αναγνώστριες που δεν ικανοποιούνται επίσης από την εκδοχή που προτείνει ο πρώην υπουργός οικονομικών. Σε αντίστιξη με την διήγηση του Βαρουφάκη, αναφέρω γεγονότα τα οποία αποσιωπά και εκφράζω μια γνώμη διαφορετική από την δική του περί του τί έπρεπε να πράξει και τί έπραξε. Η διήγησή μου δεν υποκαθιστά την δική του, διαβάζεται παράλληλα.

Είναι ουσιαστικό ν’αφιερώσει κανείς χρόνο στο να αναλύσει την πολιτική που εφάρμοσαν ο Βαρουφάκης κι η κυβέρνηση Τσίπρα διότι, για πρώτη φορά στον 21^ο αιώνα, μια κυβέρνηση της ριζοσπαστικής αριστεράς εκλέχτηκε στην Ευρώπη. Η κατανόηση των ελλείψεων και η εξαγωγή διδαγμάτων από τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπισε τα προβλήματα που συναντούσε είναι μείζονος σημασίας αν θέλουμε να έχουμε μιαν ευκαιρία να μην καταλήξουμε σε νέο φιάσκο. Σε άλλες χώρες της Ευρώπης, μια πλειοψηφία εκλογέων μπορεί να φέρει στην κυβέρνηση δυνάμεις της αριστεράς που υπόσχονται την ρήξη με την μακριά νεοφιλελεύθερη νύχτα. Σίγουρα οι χώρες αυτές δεν είναι πολλές αλλά υπάρχουν. Ούτως ή άλλως, ακόμη κι εκεί όπου οι πιθανότητες ανόδου στην κυβέρνηση είναι πολύ περιορισμένες, είναι θεμελιώδες να παρουσιαστεί ένα συνεκτικό πρόγραμμα μέτρων που πρέπει να ληφθούν από μια κυβέρνηση τόσο πιστή στον λαό όσο είναι οι σημερινοί κυβερνώντες προς το μεγάλο κεφάλαιο. 

Η κριτική που ασκώ στις επιλογές του Βαρουφάκη είναι συγκεκριμένη και σκληρή, χωρίς παραχωρήσεις. Παρά ταύτα, ο Βαρουφάκης έκανε τον κόπο να επικοινωνήσει αυτό που θεωρεί πως είναι το δικό του μέρος αλήθειας. Ανέλαβε ρίσκα πράττοντάς το. Αν δεν είχε γράψει αυτό το βιβλίο, πολλά σημαντικά γεγονότα θα είχαν παραμείνει άγνωστα. Δεν πρέπει να αναμένουμε ο Τσίπρας να δώσει σοβαρά την δική του εκδοχή του τί συνέβη. Του είναι αδύνατον να διηγηθεί την δράση του και να την δικαιολογήσει. Αν κάποτε συμβεί να υπογράψει μια διήγηση, θα έχει γραφτεί από κάποιον άλλον και θα είναι γεμάτη κοινοτοπίες.

Πρέπει επίσης να διακρίνουμε μεταξύ Τσίπρα και Βαρουφάκη: ο ένας υπέγραψε το 3^ο μνημόνιο και το πέρασε στο ελληνικό Κοινοβούλιο, ο άλλος αντιτάχθηκε, έφυγε από την κυβέρνηση στις 6 Ιουλίου και, ως βουλευτής, καταψήφισε το μνημόνιο στις 15 Ιουλίου 2015.

Το διακύβευμα της κριτικής της πολιτικής που ακολούθησε η ελληνική κυβέρνηση το 2015 δεν συνίσταται κυρίως στον προσδιορισμό των ευθυνών που αντιστοιχούν σε Τσίπρα ή Βαρουφάκη ως άτομα. Το θεμελιώδες είναι να γίνει μια ανάλυση του πολιτικο-οικονομικού προσανατολισμού που εφαρμόστηκε ώστε να προσδιορίσουμε τα αίτια της αποτυχίας, να δούμε τί θα μπορούσε να είχε επιχειρηθεί σε αντικατάσταση και να εξάγουμε συμπεράσματα σχετικά με το τί μπορεί να πράξει μια κυβέρνηση της ριζοσπαστικής αριστεράς σε μια χώρα της περιφέρειας της ευρωζώνης.

Σε αυτό το μέρος, θα παρουσιάσουμε τους συμβούλους που συγκέντρωσε γύρω του ο Βαρουφάκης. οφείλουμε να διαπιστώσουμε ότι, από την φάση επιλογής των κυρίων συμβούλων του, ο Βαρουφάκης προτίμησε πρόσωπα ελάχιστα διατεθειμένα να υλοποιήσουν τις υποσχέσεις του Συριζα (είναι το λιγότερο που μπορεί κανείς να πει) και να εφαρμόσουν εναλλακτικές πολιτικές ώστε η Ελλάδα να ξεφύγει από την κυριαρχία της τρόικας.

Οι σύμβουλοι του Βαρουφάκη ως υπουργού

Στο βιβλίο του, ο Βαρουφάκης περιγράφει την ομάδα των συμβούλων του, άμεσων και απομακρυσμένων. Ο τρόπος με τον οποίο έγινε η σύνθεση της ομάδας είναι τρομερός. Η λογική που κυριαρχούσε κατά την επιλογή των προσώπων εξηγεί εν μέρει την αποτυχία που θα ακολουθούσε. Δεν είναι το καθοριστικό στοιχείο, αλλά έπαιξε έναν ρόλο.

Για να ορίσει έναν υφυπουργό οικονομικών επιφορτισμένου με την επίβλεψη του Κρατικού Ταμείου, θέση υψηλότατης σημασίας, ο Βαρουφάκης διηγείται πως συμβουλεύθηκε τον Αλέκο Παπαδόπουλο, παλαιό υπουργό οικονομικών της δεκαετίας του 1990, από το ΠΑΣΟΚ. Ο Βαρουφάκης εξηγεί πως είχε συνεργαστεί με τον Παπαδόπουλο για την σύνταξη του οικονομικού προγράμματος που ο Γιώργος Παπανδρέου παρουσίασε στις εκλογές του 2004 και που κέρδισαν οι συντηρητικοί της Νέας Δημοκρατίας. Ο Συριζα, που κατέβαινε πρώτη φορά στις εκλογές, είχε πλέον 6 βουλευτές με 3,3% των ψήφων. Η Νέα Δημοκρατία του Καραμανλή είχε λάβει 45,4 % των ψήφων, ενώ το ΠΑΣΟΚ, με αρχηγό τον Παπανδρέου, είχε συγκεντρώσει το 40,5 % των ψήφων.

Γράφει ο Βαρουφάκης: «ο Παπαδόπουλος ήταν στην αντιπολίτευση σε σχέση με τον Συριζα, ήταν όμως έτοιμος να με στηρίξει προσωπικά και υποσχέθηκε να μου βρει κάποιον. (…) Το ίδιο βράδυ, μου έστειλε ένα sms δίνοντάς μου το όνομα του Δημήτρη Μάρδα»[1]. Ο Βαρουφάκης επικοινωνεί με τον Μάρδα και του προτείνει την θέση του υφυπουργού οικονομικών.

Πρέπει να ξέρουμε πως στις 17 Ιανουαρίου 2015, οκτώ μέρες πριν τη νίκη του Συριζα, ο Μάρδας δημοσίευσε ένα άρθρο ιδιαίτερο επιθετικό κατά της βουλευτού του Συριζα, Ραχήλ Μακρή, με τον τίτλο «Ραχήλ Μακρή κατά Κιμ Γιονγκ Ουν και Αμίν Νταντά». Το άρθρο έκλεινε με το πολύ εύγλωττο ερώτημα (με υπογράμμιση δική του) «Αυτοί είναι που θα μας κυβερνήσουν;». Δέκα μέρες αργότερα, ο ίδιος αυτός Μάρδας γινόταν, χάρη στον Βαρουφάκη, υφυπουργός οικονομικών. Ο Βαρουφάκης εξηγεί στο βιβλίο του πως, ένα μήνα μετά, κατάλαβε πως είχε κάνει κακή επιλογή. Σημειωτέον ότι ο Μάρδας, που στήριξε την συνθηκολόγηση τον Ιούλη του 2015, εκλέχτηκε βουλευτής Συριζα στις εκλογές του Σεπτέμβρη του 2015. Ο Παπαδόπουλος στήριξε, και αυτός, το 3^ο μνημόνιο του Ιούλη του 2015[2].

Ο Βαρουφάκης εξηγεί ότι, σε δεύτερη φάση, έπρεπε να επιλέξει τον πρόεδρο του Συμβουλίου των Οικονομολόγων. Διαπιστώνει ότι η θέση αυτή ήταν καλυφθεί στο όνομά του από τον υπουργό παρά τω πρωθυπουργώ, Δραγασάκη. Ο τελευταίος είχε πράγματι επιλέξει τον Γιώργο Χουλιαράκη, οικονομολόγο τριάντα ετών που είχε διδάξει στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ πριν πάρει μεταγραφή για την Κεντρική Τράπεζα της Ελλάδας. Ο Χουλιαράκης έπαιξε αρνητικό ρόλο από την στιγμή που ο Βαρουφάκης ανέλαβε καθήκοντα κι όμως, αυτός, τον κράτησε ως το τέλος. Το όνομά του θα επανέλθει πολλές φορές στην διήγηση των γεγονότων.

Στην συνέχεια, ο Βαρουφάκης ενσωμάτωσε στην ομάδα την Έλενα Παναρήτη, διότι γνώριζε καλά την γλώσσα και το modus operandi της τρόικας. Ως βουλευτής του ΠΑΣΟΚ, η Παναρήτη είχε ψηφίσει υπέρ του πρώτου μνημονίου του 2010. Πριν από αυτό, είχε εργαστεί στην Ουάσιγκτον, προπάντων στην Παγκόσμια Τράπεζα, όπου σύμφωνα με τον Βαρουφάκη είχε φτιάξει ένα εξαιρετικό δίκτυο προσωπικοτήτων στα πέριξ των θεσμών που έχουν ως βάση την Ουάσιγκτον. Ειδικά, τον πρώην υπουργό οικονομικών, Larry Summers, στον οποίο είχε γνωρίσει τον Βαρουφάκη. Η Παναρήτη, την δεκαετία του 1990 εργάστηκε για την Παγκόσμια Τράπεζα στο Περού όπου συνεργάστηκε με το νεοφιλελεύθερο, διεφθαρμένο και δικτατορικό καθεστώς του Αλμπέρτο Φουτζιμόρι (Alberto Fujimori). Διηγείται ο Βαρουφάκης: «Όταν την ξαναείδα πριν τις εκλογές, δεν δίστασα δευτερόλεπτο να της ζητήσω να έρθει στην ομάδα μου. Δεν υπάρχει καλύτερο πράγμα, για να παλέψεις τον διάβολο, από κάποιον που τον υπηρέτησε και έγινε ο χειρότερος εχθρός του.» [3] Η συνέχεια έδειξε πως, όχι μόνο δεν είχε γίνει ο χειρότερος εχθρός του, αλλά συνέχισε και να συνεργάζεται μαζί του.

O διορισμός της ως συμβούλου του υπουργού οικονομικών προκάλεσε αναταράξεις εντός του Συριζα, και ο Τσίπρας προσπάθησε να πείσει τον Βαρουφάκη να την αποχωριστεί. Στη συνέχεια όμως συνεννοήθηκε εξαιρετικά μαζί της. Αργότερα, όταν ο Βαρουφάκης, τον Μάη του 2015, διόρισε με την σύμφωνη γνώμη του Τσίπρα την Παναρήτη ως εκπρόσωπο τα Ελλάδας στο ΔΝΤ, αυτό προκάλεσε τόσο έντονες αντιδράσεις μέσα στον Συριζα και στο Κοινοβούλιο, που τελικά αναγκάστηκε να παραιτηθεί, την 1^η Ιουνίου 2015[4].

Στην ομάδα του, ο Βαρουφάκης περιέλαβε επίσης τον Glenn Kim, ειδικό των χρηματιστικών αγορών και ειδικότερα της αγοράς των δημοσίων χρεών. Το 2012, είχε συνεργαστεί στην εφαρμογή της αναδιάρθρωσης του ελληνικού χρέους, ειδικότερα ως σύμβουλος των γερμανικών αρχών. Όταν ο Βαρουφάκης επικοινώνησε με τον Glenn Kim, εκείνος του είπε πως εργαζόταν ως σύμβουλος της ισλανδικής κυβέρνησης την οποία βοηθούσε ώστε να μπει τέλος στον έλεγχο κεφαλαίων που ίσχυε εκεί από το 2008. Αυτό ταίριαζε ιδιαίτερα στον Βαρουφάκη που, αδίκως, δεν ήθελε με κανέναν τρόπο να καταφύγει σε έλεγχο κινήσεων των κεφαλαίων, ενώ έπρεπε να λάβει υπόψη του τα θετικά αποτελέσματα που είχαν επιτευχθεί στην Ισλανδία.

Γράφει ο Βαρουφάκης: «Κάποιος κυνικός θα έλεγε πως οι ειδικοί του στυλ του Glenn εργάζονται αποκλειστικά για τα χρήματα. Ίσως. Αλλά, το να είσαι περιτριγυρισμένος από ανθρώπους σαν κι αυτόν, που γνωρίζουν όλους τους δαιδάλους της εξουσίας, είναι ένα πολύτιμο ατού.» Ας σημειώσουμε πως ο Glenn Kim συνέχισε να συμβουλεύει τον Τσίπρα μετά την συνθηκολόγηση του Ιούλη του 2015[5].

Ο Βαρουφάκης συγχαίρει εαυτόν που δέχθηκε τις υπηρεσίες της Τράπεζας Lazard και του διευθυντή της, του Γάλλου Matthieu Pigasse[6]. Η τράπεζα Lazard είχε συνεργαστεί, με αντάλλαγμα προμήθεια δεκάδων εκατομμυρίων ευρώ, στην αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους που πραγματοποίησε η τρόικα το 2012. Σύμφωνα με τον Βαρουφάκη, ο Matthieu Pigasse και ο Daniel Cohen (καθηγητής της École normale supérieure de la rue d'Ulm, στο Παρίσι, και σύμβουλος της Lazard[7]) που τον συνόδευε «κατάφεραν να με πείσουν εγκωμιάζοντας τα πλεονεκτήματα της στενής τους σχέσης, ζητώντας συγγνώμη και προσφέροντας τις πολύτιμες υπηρεσίες τους δωρεάν για να ξανασταθεί η Ελλάδα στα πόδια της. Με μεταγραφές αυτού του μεγέθους στο πλάι μας, η τεχνική μας δύναμη πολλαπλασιάζονταν.»[8]

Στην διεθνή ομάδα την οποία συγκέντρωσε γύρω του ο Βαρουφάκης, πρέπει να αναφέρουμε τον James Galbraith που του παρείχε διαρκή υποστήριξη και ήρθε πολλές φορές στην Αθήνα κατά την διάρκεια των έξι πρώτων μηνών του 2015. Μεταξύ των ατόμων που αναφέρει ο Βαρουφάκης για την στήριξη που του παρείχαν, ο James Galbraith είναι ο μόνος άξιος εμπιστοσύνης, ακόμη κι αν υποστήριξε έναν προσανατολισμό ιδιαίτερα συμβιβαστικό ως προς τους δανειστές. Ο James Galbraith είναι νεοκεϋνσιανός οικονομολόγος των ΗΠΑ, κοντά στο κόμμα των Δημοκρατικών, γνώστης της διεθνούς πολιτικής. Το 2009, είχε στενές επαφές με την κυβέρνηση του Γιώργου Παπανδρέου. Ο Galbraith εργάστηκε κυρίως πάνω στο Σχέδιο Β και, αυτό, με την μεγαλύτερη μυστικότητα. Το αναφέρει ο ίδιος στο βιβλίο του Crise grecque, tragédie européenne[9]. Από όλα τα μέλη της ομάδας που αναφέρει ο Βαρουφάκης, ο Galbraith είναι ο μόνος για τον οποίο μπορούμε να θεωρήσουμε πως μπορούσε πραγματικά να παρέχει δημιουργική βοήθεια στις ελληνικές αρχές. Υπερασπίστηκε, στο πλάι του Βαρουφάκη, έναν υπερβολικά μετριοπαθή προσανατολισμό που δεν αντιστοιχούσε στις προκλήσεις που έπρεπε να αντιμετωπιστούν και το αναγνωρίζει, εν μέρει[10]. Ο Daniel Munevar, συνεργάτης του Galbraith, παρείχε ενεργή στήριξη στον Βαρουφάκη κατά την διαπραγμάτευση με τους πιστωτές από τον Μάρτη του 215, αλλά ο Βαρουφάκης δεν αναφέρει το όνομά του[11].

Ο Βαρουφάκης προτιμά να αναφέρει ξένες προσωπικότητες που αποτελούν άμεσα μέλη του συστήματος: «Πέραν του Norman (Lamont), στους υπερπόντιους οπαδούς μου περιλαμβάνονταν οι Jeff Sachs, οικονομολόγος στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, ο Thomas Mayer, της Deutsche Bank, ο Larry Summers κι ο Jamie Galbraith »[12].

Προσωπικότητες με τις οποίες δεν έπρεπε καθόλου να συμμαχήσεις, με εξαίρεση τον Galbraith, αν ήθελες πραγματικά να προωθήσεις μια λύση ευνοϊκή για τον ελληνικό λαό. Ιδού μερικά παραδείγματα.

Ο Larry Summers, ο Jeffrey Sachs και άλλοι: ο Βαρουφάκης συνεχίζει να κάνει επιλογές ασύμβατες με το πρόγραμμα του Συριζα

Η διαδρομή του Lawrence ‘Larry’ Summers περιλαμβάνει ορισμένους λεκέδες που θα έπρεπε να είναι ανεξίτηλοι… και να εμποδίσουν οποιαδήποτε συνεργασία. Ο Βαρουφάκης όμως την επιζήτησε συστηματικά και είναι ιδιαίτερα ικανοποιημένος απ’αυτήν. Στην εισαγωγή του βιβλίου του, δηλώνει: «Συμφωνούσαμε σε πολύ μεγάλο ποσοστό στα ουσιώδη και δεν ήταν τίποτε ο να έχεις την στήριξη του θαυμάσιου Larry Summers (…) »[13].

Σχετικά με το παρελθόν του Summers, αξίζει να υπενθυμίσουμε μερικά σημαντικά στάδιά του.

Τον Δεκέμβρη του 1991, όταν ήταν επικεφαλής οικονομολόγος της Παγκόσμιας Τράπεζας, ο Summers γράφει σε ένα εσωτερικό σημείωμα: «Οι χώρες με μικρό πληθυσμό της Αφρικής έχουν σε μεγάλο βαθμό πολύ περιορισμένη μόλυνση. Η ποιότητα του αέρα είναι σε επίπεδο υψηλότατο σε σχέση με αυτήν το Λος Άντζελες ή του Μεξικού, χωρίς αυτό να χρησιμεύει σε κάτι. Πρέπει να ενθαρρυνθεί μια πιο έντονη μετατόπιση των βιομηχανιών που μολύνουν προς τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες. Θα πρέπει να υπάρχει κάποια δόση μόλυνσης στις χώρες όπου οι μισθοί είναι οι χαμηλότεροι. Πιστεύω πως είναι ορθότατη η οικονομική λογική που θέλει μάζες τοξικών αποβλήτων να απορρίπτονται εκεί όπου οι μισθοί είναι οι πλέον χαμηλοί είναι. [...] Η ανησυχία  [σχετικά με του τοξικούς παράγοντες] θα είναι προφανώς πολύ υψηλότερη σε μια χώρα όπου οι άνθρωποι ζουν αρκετά χρόνια για να πάθουν καρκίνο παρά σε μια χώρα όπου η παιδική θνησιμότητα είναι 200 στα 1.000, σε ηλικία πέντε ετών[14] ». Προσθέτει ακόμη, πάντα το 1991: «Δεν υπάρχουν [...] όρια στην ικανότητα απορρόφησης του πλανήτη που να είναι σε θέση να μας μπλοκάρουν, σε ένα ορατό μέλλον. Ο κίνδυνος μιας αποκαλυπτικής καταστροφής οφειλόμενης στην κλιματική αλλαγή σε οιαδήποτε άλλη αιτία είναι ανύπαρκτος. Η ιδέα ότι ο κόσμος οδεύει προς την καταστροφή του είναι βαθιά λανθασμένη. Η ιδέα ότι πρέπει να επιβάλλουμε όρια στην ανάπτυξη λόγω ύπαρξης φυσικών ορίων είναι βαθύτατο λάθος. Πρόκειται δε για ένα λάθος που θα είχε εξωφρενικό κόστος αν ποτέ εφαρμοζόταν[15] ».

Όταν έγινε υφυπουργός οικονομικών του Κλίντον, το 1995, ο Summers πιέζει με όλες του τις δυνάμεις σε συνεργασία με τον μέντορά του, τον υπουργό Robert Rubin, για να πετύχει την κατάργηση, το 1999, του νόμου που διαχώριζε τις δραστηριότητες των τραπεζών καταθέσεων από εκείνες των τραπεζών επενδύσεων και την αντικατάστασή του από ένα νόμο που υπαγόρευσαν οι τραπεζίτες[16]. Το 1998, μαζί με τον Άλαν Γκρίνσπαν (Alan Greenspan), διευθυντή της Federal Reserve, και τον Robert Rubin, ο Summers είχε επίσης καταφέρει να πείσει την αρχή ελέγχου των χρηματιστηρίων πρώτων υλών (Commodity Futures Trading Commission (CFTC)), να απαλείψει όλους τους φραγμούς που αποτελούσαν «εμπόδια» για την αγορά των πιστωτικών παραγώγων που πωλούνται χέρι με χέρι (Over The Counter – OTC). Έτσι άνοιξε διάπλατα για την επιτάχυνση της τραπεζικής και χρηματοοικονομικής απορρύθμισης που κατέληξε στην κρίση του 2007-2008 στις ΗΠΑ και είχε επιπτώσεις στην Ελλάδα το 2009-2010.

Ας προσθέσουμε ότι, το 2000, ο Summers ασκεί πίεση ως υπουργός οικονομικών, πάνω στον πρόεδρο της Παγκόσμιας Τράπεζας, James Wolfensohn, ώστε ο τελευταίος να απαλλαγεί από τον Joseph Stiglitz που τον είχε διαδεχθεί στην θέση του επικεφαλής οικονομολόγου και ήταν ιδιαίτερα επικριτικός στους νεοφιλελεύθερους προσανατολισμούς που εφαρμόζουν οι Summers και Rubin στις τέσσερις γωνιές του πλανήτη όπου ανάβουν χρηματοοικονιμκές πυρκαγιές. Με την άφιξη του ρεπουμπλικανού προέδρου George W. Bush, συνεχίζει την καριέρα του ως πρόεδρος το πανεπιστημίου του 2001, αλλά τραβά ιδιαίτερα τα φώτα της δημοσιότητας τον Φεβρουάριο του 2005 όταν συγκεντρώνει τα πυρά της πανεπιστημιακής κοινότητας μετά από μια συζήτηση στο Εθνικό γραφείο οικονομικής έρευνας (NBER)[17]. Ερωτώμενος σχετικά με τους λόγους για τους οποίους βρίσκουμε λίγες γυναίκες σε ανώτερες θέσεις στον επιστημονικό τομέα, δηλώνει πως οι γυναίκες είναι εγγενώς λιγότερο προικισμένες από τους άνδρες για τις επιστήμες, αποκλείοντας ως πιθανές εξηγήσεις την κοινωνική και οικογενειακή καταγωγή ή την ύπαρξη διακρίσεων. Οι δηλώσεις αυτές προκάλεσαν μεγάλη κι έντονη συζήτηση[18] τόσο στο μέσα όσο κι έξω από το πανεπιστήμιο. Παρά το γεγονός ότι ζήτησε συγγνώμη, οι διαμαρτυρίες μιας πλειοψηφίας καθηγητών και φοιτητών του Harvard τον αναγκάζουν να παραιτηθεί το 2006. 

Το 2009, ο Summers έγινε μέλος της μεταβατικής ομάδας του εκλεγμένου προέδρου Μπαράκ Ομπάμα και διηύθυνε το Εθνικό οικονομικό συμβούλιο. Τον Σεπτέμβριο του 2010, ο Summers άφησε την ομάδα του Ομπάμα και συνέχισε την καριέρα του στο πανεπιστήμιο του Harvard ενώ διαδραμάτιζε ρόλο και στα παρασκήνια της πολιτικής, ειδικότερα στην Ουάσιγκτον. Ο Βαρουφάκης διηγείται πως ζήτησε από την Έλενα Παναρήτη να τον φέρει σε επαφή με τον Summers το 2015 ώστε να μπορέσει να επηρεάσει τον Ομπάμα, αφενός, και το ΔΝΤ, αφετέρου.

Ο Βαρουφάκης ζήτησε επίσης από Jeffrey Sachs, επίσης ειδικό στα παιχνίδια επιρροής στα παρασκήνια της Ουάσιγκτον, να συνεργαστεί στενά μαζί του, πράγμα που εκείνος δέχεται επισκεπτόμενος πολλές φορές την Αθήνα, τις Βρυξέλλες, το Λονδίνο, την Ουάσιγκτον, το 2015, για να ενισχύσει την ομάδα του Varoufakis. Ο Jeffrey Sachs, όπως κι ο Lawrence Summers, συνδέεται με το κόμμα των δημοκρατών, και παρουσιάζεται στα κυρίαρχα ΜΜΕ ως ευνοϊκά διακείμενο απέναντι σε μια soft επίλυση των κρίσεων χρέους που να λαμβάνει υπόψη της τα συμφέροντα των φτωχών[19]. Παρά ταύτα, ο Jeffrey Sachs υπήρξε σύμβουλος νεοφιλελεύθερων κυβερνήσεων που εφάρμοσαν την πολιτική της θεραπείας του σοκ στις χώρες τους: Βολιβία (1985), Πολωνία (1989), Ρωσία (1991). Στο βιβλίο της La Stratégie du choc. Montée d'un capitalisme du désastre (Η Στρατηγική του σοκ. Άνοδος του καπιταλισμού της καταστροφής) (2008), η Naomi Klein απηύθυνε δριμύ κατηγορητήριο κατά του Jeffrey Sachs και των πολιτικών που συνέστησε σε συνεργασία με το ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα και τις τοπικές κυρίαρχες τάξεις.

Ο Βαρουφάκης αναφέρει επίσης την ακλόνητη στήριξη που έλαβε από τον Λόρδο Norman Lamont ο οποίος ήταν υπουργός οικονομικών της Μεγάλης Βρετανίας στην κυβέρνηση του συντηρητικού John Major από το 1990 ως το 1993. «Η φιλία μου με τον Λόρδο Lamont of Lerwick, καθαρού Τόρυ και ευρωσκεπτικιστή, του υπουργού οικονομικών που είχε επιτρέψει στην Μεγάλη Βρετανία να ξεφύγει από το ευρωπαϊκό νομισματικό σύστημα, ερχόταν σε αντίθεση με την εικόνα μου ως ακραίου αριστερού. » Ο Βαρουφάκης υπογραμμίζει την σημασία της συνεργασίας με τον Norman Lamont: «Πέρασα 162 ημέρες επικεφαλής του υπουργείου οικονομικών και ο Norman ήταν πάντα ένα ακλόνητο στήριγμα, ειδικά στην οριστικοποίηση της τελευταίας εκδοχής των προτάσεών μου σχετικά με τις μεταρρυθμίσεις του χρέους και της φορολογίας που θα υποβάλλονταν στην ΕΕ και στο ΔΝΤ »[20].

Μεταξύ των άλλων ξένων ειδικών στους οποίους κατέφυγε ο Βαρουφάκης και που συμμετείχαν στην επεξεργασία των προτάσεων που έκανε στους δανειστές: ο Willem Buiter, που προσελήφθη στην τράπεζα Citigroup το 2010 ως επικεφαλής οικονομολόγος, και ο Thomas Mayer, πρώην επικεφαλής οικονομολόγος της Deutsche Bank.

Αν βασιστούμε στην αφήγηση του Βαρουφάκη, ο ρόλος των προσωπικοτήτων αυτών δεν υπήρξε ανώδυνος. Αναφερόμενος στο νιοστό σχέδιο που πρότεινε τον Μάη του 2015 στους πιστωτές, γράφει: «Με το που προσγειωνόμουν, το Σχέδιο για την Ελλάδα είχε οριστικοποιηθεί. Ο Jeff Sachs είχε διορθώσει με μπρίο την εκδοχή που του είχα στείλει δυο μέρες νωρίτερα, ο Norman Lamont είχε κάνει σημαντικές προσθήκες. Η ομάδα της Lazard είχε λεπτομερώς επεξεργαστεί την πρόταση ανταλλαγής χρεών και ο Larry Summers είχε προσυπογράψει το σύνολο»[21]

Σπύρος Σαγιάς, ένα ακόμη παράδειγμα οπαδού της κυρίαρχης τάξης που αποτελεί μέρος του στενού κύκλου του Τσίπρα και του Βαρουφάκη

Ο Βαρουφάκης εξηγεί πως δημιούργησε στενή σχέση με τον Σπύρο Σαγιά μετέπειτα νομικό σύμβουλο του Πρωθυπουργού Τσίπρα, με τον οποίο γνωρίστηκε μερικές μέρες πριν από τις εκλογές. Η επιλογή του Σαγιά από τον Τσίπρα λέει επίσης πολλά για τις προτεραιότητες του τελευταίου όταν έπρεπε να επιλέξει το περιβάλλον του ως αρχηγός κυβέρνησης. Ήθελε να περιβάλλεται όσο το δυνατόν περισσότερο από γέφυρες με το establishment, με την εργοδοσία, με τους πιστωτές. Ο Σαγιάς είχε υπάρξει σύμβουλος της σοσιαλιστικής κυβέρνησης του Σημίτη, την δεκαετία του 1990, όταν ξεκινούσε ένα σημαντικό πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων.

Ο Βαρουφάκης περιγράφει τον Σαγιά ως εξής: «Ο Σαγιάς δεν ήταν πολιτικός αλλά, όπως συστηνόταν λίγο πολύ αστειευόμενος, ένας συστημικός δικηγόρος. (…)Ούτε μια μεγάλη επιχειρηματική σύμβαση όπου διακυβεύονταν συμφέροντα τόσο του ιδιωτικού όσο και του δημόσιου τομέα δεν ξέφευγε από την οξυδέρκειά του: ιδιωτικοποιήσεις, τεράστια προγράμματα ακινήτων, συγχωνεύσεις, τα κατείχε όλα. Είχε συμβουλεύσει την Cosco, τον κινεζικό όμιλο που είχε αγοράσει μερίδια του Πειραιά και ονειρεύονταν να αγοράσει το σύνολό τους, μια ιδιωτικοποίηση προς την οποία ο Συριζα ήταν έντονα αντίθετος». Προσθέτει: «Τη μέρα που ο Παππάς μου είπε πως ο Σαγιάς θα γινόταν σίγουρα γραμματέας υπουργείου, εξεπλάγην ευχάριστα: θα είχαμε ανάμεσά μας έναν άσσο της νομικής, έναν σύμβουλο που ήξερε να συντάσσει στέρεα σχέδια νόμων και να ξεθάβει τα ντροπιαστικά μυστικά του παλαιού καθεστώτος». «Μ’αρέσει ο Σαγιάς, σκεφτόμουν. Είχε συνείδηση ότι έκανε μπίζνες με την ολιγαρχία και δεν κρυβόταν γι’αυτό»[22]. Όπως δείχνει παρακάτω στο βιβλίο του ο Βαρουφάκης, ο Σαγιά στήριξε τις διαδοχικές επιλογές που οδήγησαν στην οριστική συνθηκολόγηση.

Ας προσθέσουμε ότι κατά την διακυβέρνηση Τσίπρα 1, βοήθησε επίσης την Cosco να αγοράσει τα μερίδια του Λιμανιού του Πειραιά που η κινεζική επιχείρηση δεν κατείχε ακόμη[23]. Εξ άλλου, το γραφείο του Σαγιά ήταν που είχε συντάξει την πρώτη σύμβαση με την Cosco, το 2008. Αφού άφησε την θέση του ως γραμματέα της κυβέρνησης, ο Σαγιάς επανήλθε δριμύτερος στις δραστηριότητες του γραφείου του[24]. Έγινε επίσημος σύμβουλος μεγάλων ξένων συμφερόντων για να ευνοήσει νέες ιδιωτικοποιήσεις. Υπηρέτησε τα συμφέροντα του εμίρη του Κατάρ, το 2016, που ήθελε να αγοράσει ένα ελληνικό νησί, την Οξυά στην Ζάκυνθο, που ανήκει σε περιοχή Natura[25]. Ο Σαγιάς υπήρξε επίσης σύμβουλος της Cosco το 2016-2017 στα πλαίσια διαφοράς με τους εργαζόμενους του λιμένα του Πειραιά, όταν χρειάστηκε να βρεθεί μια φόρμουλα πρόωρης συνταξιοδότησης (ή μεταμφιεσμένης απόλυσης) για περισσότερους από μια εκατοστή εργαζομένων που πλησίαζαν την ηλικία συνταξιοδότησης[26].

Στο πέμπτο μέρος, θα αναλύσουμε τα γεγονότα του Ιανουαρίου – Φεβρουαρίου 2015: τις μέρες που προηγήθηκαν τις αναμενόμενης νίκης του Συριζα στις 25 Ιανουαρίου, την δημιουργία της κυβέρνησης Τσίπρα, το πρόγραμμα του Συριζα, την ανάληψη καθηκόντων του Γιάνη Βαρουφάκη ως υπουργού οικονομικών και τις διαπραγματεύσεις που οδήγησαν στην μοιραία συμφωνία της 20ής Φεβρουαρίου 2015.

Μετάφραση από τα γαλλικά: Christine Cooreman

 Σημειώσεις

[1] Γ. Βαρουφάκη, Ανίκητοι Ηττημένοι. Για μια Ελληνική Άνοιξη μετά από ατελείωτους μνημονιακούς χειμώνες (Οι παραπομπές του παρόντος άθρου αναφέρονται στην γαλλική έκδοση του βιβλίου «Conversations entre adultes. Dans les coulisses secrètes de l'Europe», εκδ. Les Liens Qui Libèrent, Παρίσι, 2017, Κεφάλαιο 5, σ. 127.

[2] Βλ. Vice, « The Former Finance Minister Who Tried to Warn Greece About the Crisis » («Ο πρώην υπουργός οικονομικών που προσπάθησε να προειδοποιήσει την Ελλάδα σχετικά με την κρίση»), δημοσιεύτηκε στις 15 Ιουλίου 2015, https://www.vice.com/sv/article/dp57na/greek-ex-finance-minister-alekos-papadopoulos-interview-876, προσπέλαση: 12 Νοεμβρίου 2017

[3] Γ. Βαρουφάκης, οπ. παρ., Κεφάλαιο 5, σ. 129.

[4] Adea Guillot, "Grèce : l’ex-députée socialiste Elena Panaritis renonce au FMI" (Ελλάδα: η πρώην σοσιαλίστρια βουλευτής Έλενα Παναρήτη παραιτείται από το ΔΝΤ), δημοσιεύτηκε την 1^η Ιουνίου 2015, Le Monde, http://www.lemonde.fr/economie/article/2015/06/01/en-grece-la-majorite-se-dechire-sur-une-nomination-au-fmi_4644601_3234.html

[5] Ενώ, υπό τον Βαρουφάκη, είχε λάβει ταπεινή αποζημίωση, παρέδωσε τον Αύγουστο έναν λογαριασμό 375.000 ευρώ για την περίοδο πριν τον Ιούλιο του 2015. Αυτό προκάλεσε αναταράξεις και τροφοδότησε την εκστρατεία δυσφήμισης που ξεκίνησε ο κυρίαρχος ελληνικός Τύπος κατά του Βαρουφάκη.
GRReporter, "A Korean adviser of Varoufakis claims a fee of €375,000" («Ένας Κορεάτης σύμβουλος του Βαρουφάκη ζητά αποζημίωση 375.000 ευρώ», http://www.grreporter.info/en/korean_adviser_varoufakis_claims_fee_%E2%82%AC375000/13105 δημοσιεύτηκε στις 9 Αυγούστου 2017, προσπελάστηκε στις 12 Νοεμβρίου 2017

[6] Η Τράπεζα Lazard είναι ένας παγκόσμιος όμιλος χρηματοοικονομικών συμβούλων και διαχείρισης περιουσίας. Γαλλο-αμερικανική επιχείρηση, κατά την σύστασή της το 1848, σήμερα η Lazard είναι εισηγμένη στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης και είναι παρούσα σε 43 πόλεις, σε 27 χώρες. Ο πιο γνωστός ηγέτης της, στην Γαλλία, είναι ο Matthieu Pigasse. Υπό την διεύθυνσή του, η τράπεζα υπήρξε σύμβουλος διαφόρων κυβερνήσεων σε θέματα χρέους ή διαχείρισης ενεργητικού (δηλαδή, ιδιωτικοποιήσεων): τον Ισημερινό, το 2008-2009, όσον αφορά τα χρέος, την Ελλάδα το 2012 και το 2015, την Βενεζουέλα το 2012-2013. Ο M. Pigasse έχει άμεσα συμφέροντα στην εφημερίδα Le Monde, στην Huffington Post και στο περιοδικό Les Inrockuptibles. Βλ. https://fr.wikipedia.org/wiki/Matthieu_Pigasse Στο τέλος του 2017, ο Matthieu Pigasse και η τράπεζα Lazard στήριξαν το διεφθαρμένο καθεστώς καταστολής του προέδρου του Κονγκό Denis Sassou-Nguesso για να τον βοηθήσουν στις σχέσεις του με τους πιστωτές https://www.challenges.fr/economie/quand-la-banque-lazard-dirigee-par-mathieu-pigasse-rejoint-dominique-strauss-kahn-et-stephane-fouks-au-chevet-du-congo_558075

[7] Ειδικός σε θέματα δημοσίου χρέους, είναι σύμβουλος της τράπεζας Lazard, μέσω της οποίας συμβούλευσε τον Έλληνα πρωθυπουργό Γιώργο Παπανδρέου και τον πρόεδρο του Ισημερινού Rafael Correa για την επαναδιαπραγμάτευση του χρέους των χωρών τους. Συμμετείχε, με την Παγκόσμια Τράπεζα, στην «πρωτοβουλία μείωσης των υπερχρεωμένων πτωχών χωρών» (πρωτοβουλία PPTE). Είναι συντάκτης στην εφημερίδα Le Monde. Ο Daniel Cohen υπήρξε επίσης σύμβουλος του Φρανσουά Φιγιόν (François Fillon), πρωθυπουργού του Νικολά Σαρκοζύ, από το 2010 ως το 2012. Στην συνέχεια, στήριξε τον Φρανσουά Ολλάντ, πρόεδρο από το 2012 ως το 2017.

[8] Γ. Βαρουφάκης, οπ.π., κεφάλαιο 5, σ. 131.

[9] James K. Galbraith, Crise grecque, tragédie européenne (Ελληνική κρίση, ευρωπαϊκή τραγωδία), Éd. du Seuil, Παρίσι, 2016 http://www.seuil.com/ouvrage/crise-grecque-tragedie-europeenne-james-k-galbraith/9782021314847

[10] Βλ. το άρθρο της Martine Orange « L'économiste James Galbraith raconte les coulisses du plan B grec » (Ο οικονομολόγος James Galbraith διηγείται τα παρασκήνια του ελληνικού σχεδίου Β) http://www.cadtm.org/L-economiste-James-Galbraith

[11] Ο Daniel Munevar είναι μετακεϋνσιανός οικονομολόγος από την Μποογκοτά της Κολομβίας. Από τον Μάρτη του 2015, εργάστηκε ως βοηθός του Γιάνη Βαρουφάκη όταν ήταν υπουργός οικονομικών. Τον συμβούλευε σε θέματα δημοσιονομικής πολιτικής και βιωσιμότητας του χρέους. Πριν απ’αυτό ήταν σύμβουλος του υπουργείου οικονομικών της Κολομβίας. Το 2009-2010, εργάστηκε στη CADTM στο Βέλγιο και, με την επιστροφή του στην Λατινική Αμερική, συντόνισε το δίκτυο της CADTM στην λατινική Αμερική, από το 2011 ως το 2014. Είναι μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες στο θέμα της μελέτης του δημόσιου χρέους της Λατινικής Αμερικής. Έχει δημοσιεύσει πολλά άρθρα και μελέτες. Μαζί με τους Éric Toussaint, Pierre Gottiniaux και Antonio Sanabria, συμμετείχε στην σύνταξη του βιβλίου Chiffres de la dette 2015 (Οι αριθμοί του χρέους του 2015)http://www.cadtm.org/Les-Chiffres-de-la-dette-2015 Από το 2017 εργάζεται στην Γενεύη, travaille depuis 2017 à Genève à la UΝCΤΑD (Συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη).

Ο Daniel Munevar αναφέρεται στην συμμετοχή του στην ομάδα Βαρουφάκη στο : http://www.cadtm.org/Pourquoi-j-ai-change-d-avis-sur-le (Γιατί άλλαξα γνώμη σχετικά με το Grexit) Στο βιβλίο του που προαναφέραμε, ο James Galbraith υπογραμμίζει την σημασία της βοήθειας που του προσέφερε ο Daniel Munevar.

[12] Γ. Βαρουφάκης, οπ.π., Κεφάλαιο 5, σ. 133.

[13] Γ. Βαρουφάκης, οπ.π., σ. 17

[14] Αποσπάσματα δημοσιεύτηκαν στο The Economist (8 Φεβρουαρίου 1992) καθώς και στο The Financial Times (10 Φεβρουαρίου 1992) υπό τον τίτλο «Προστατέψτε τον πλανήτη από τους οικονομολόγους».

[15] Με την ευκαιρία της ετήσιας Συνέλευσης της Παγκόσμιας Τράπεζας και του ΔΝΤ στην Μπανγκόγκ, το 1991, ο Lawrence Summers παραχώρησε συνέντευξη στην Kirsten Garrett, « Background Briefing », Australian Broadcasting Company, second programme.

[16] Ο νόμος που υιοθετήθηκε υπό την διεύθυνση των Robert Rubin και Lawrence Summers είναι γνωστός ως ο νόμος Gramm-Leach-Bliley Act Financial Services Modernization Act του 1999. Ο νόμος αυτός υιοθετήθηκε από το Κογκρέσο, υπό την κυριαρχία πλειοψηφίας ρεπουμπλικανών, και επικυρώθηκε από την κυβέρνηση Κλίντον, στις 12 Νοεμβρίου 1999. Επιτρέπει στις επιχειρηματικές τράπεζες και στις καταθετικές να συγχωνευτούν δημιουργώντας τράπεζες που παρέχουν τόσο τις υπηρεσίες τράπεζας καταθέσεων όσο και εκείνες των επενδυτικών τραπεζών και των ασφαλιστικών εταιρειών. Η ψήφιση του νόμου αυτού αποτέλεσε αντικείμενο έντονου lobbying από μέρους των τραπεζών για να επιτραπεί η συγχώνευση της Citibank με την ασφαλιστική εταιρεία Travelers Group, ώστε να σχηματιστεί ο Όμιλος Citigroup, ένας από τους σημαντικότερους ομίλους χρηματοοικονομικών υπηρεσιών του κόσμου. Η υιοθέτηση της νέας νομοθεσίας οδηγούσε στην κατάργηση του νόμου Glass Steagall Act, ή Banking Act, που ίσχυε από το 1933 και είχε, μεταξύ άλλων, ορίσει ως ασύμβατες τις δραστηριότητες τράπεζας καταθέσεων και τράπεζας επενδύσεων και επέτρεψε την αποφυγή μεγάλων τραπεζικών κρίσεων στις ΗΠΑ, έως εκείνην του 2007-2008. 

[17] Financial Times, 26-27 Φεβρουαρίου 2005.

[18] Η σύγκρουση τροφοδοτήθηκε επίσης από την αποδοκιμασία της επίθεσης του Summers κατά του Cornel West, ενός μαύρου και προοδευτικού πανεπιστημιακού, καθηγητή Θρησκείας και αφρο-αμερικανικών μελετών στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. Ο Summers, γνωστός υπέρμαχος του σιωνισμού, κατήγγειλε τον West ως αντισημίτη διότι στήριζε την δράση των φοιτητών που απαιτούσαν μποϋκοτάζ του Ισραήλ για όσο διάστημα η κυβέρνηση της χώρας αυτής δεν σέβεται τα δικαιώματα των Παλαιστινίων. Βλ. Financial Times της 26-27 Φεβρουαρίου 2005. Ο Cornel West, που στήριξε τον Ομπάμα με ενθουσιασμό, εξεπλάγη που αυτός ήθελε να έχει στο περιβάλλον του τους Summers και Rubin. Βλ. www.democracynow.org/2008/11/19/cornel_west_on_the_election_of

[19] Ο Sachs δημοσίευσε το 2005 ένα βιβλίο με τίτλο The End of Poverty: How We Can Make it Happen in Our Lifetime(Το τέλος της Φτώχειας: Πώς μπορούμε να το καταφέρουμε πριν κλείσουμε εμείς τα μάτια) που έτυχε ιδιαίτερα θετικής υποδοχής από το establishment. Το 2007-2008, η CADTM συμμετείχε στην παραγωγή και διάδοση του ντοκιμαντέρ La fin de la pauvreté ? (Το τέλος της φτώχειας;)http://www.cadtm.org/La-fin-de-la-pauvrete-vraimentπου αποτελεί την απόδειξη του αντίθετου των όσων λέει ο Sachs. Το ντοκιμαντέρ αυτό, του σκηνοθέτη Philippe Diaz, επιλέχτηκε στο Φεστιβάλ των Καννών, το 2008, από την εβδομάδα της Κριτικής (περιλαμβάνει συνεντεύξεις των Joseph Stiglitz, Susan George, Amartya Sen, Éric Toussaint, John Perkins). Ο Sachs δημοσίευσε ένα νέο βιβλίο mainstream το 2015 με θέμα την αειφόρο ανάπτυξη. Ιδού ένα παράδειγμα προωθητικού σχολίου που βρίσκει κανείς στον Τύπο: «Ειδικός σύμβουλος του Γενικού γραμματέα του ΟΗΕ, ο οικονομολόγος Jeffrey Sachs είναι από τις προσωπικότητες με την μεγαλύτερη επιρροή σε θέματα αειφόρου ανάπτυξης. Εμπνευστής των 8 στόχων της χιλιετίας για την ανάπτυξη (OMD) που έτρεξαν από το 2000 ως το 2015, ο Sachs ξέρει να ξεχωρίζει και να ακούγεται σε όλους τους κύκλους.»
https://www.lesechos.fr/06/11/2015/LesEchos/22061-037-ECH_en-finir-avec-la-pauvrete--c-est-possible.htm

[20] Γ. Βαρουφάκης, όπ.π., κεφάλαιο 5, σ. 132.

[21] Γ. Βαρουφάκης, όπ.π., κεφάλαιο 15, σ. 398

[22] Οι Adéa Guillot και Cécile Ducourtieux της εφημερίδας Le Monde έγραφαν σχετικά με τον Σαγιά «Για μεγάλο διάστημα κοντά στο ΠΑΣΟΚ, συμμετείχε σε πολλές διαπραγματεύσεις δημοσίων συμβάσεων και συμβουλεύει τακτικά ξένους επενδυτές που επιθυμούν να εγκατασταθούν στην Ελλάδα.» Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. http://www.lemonde.fr/economie/article/2015/05/21/qui-sont-les-protagonistes-de-la-crise-de-la-dette-grecque_4637854_3234.html#ddUDiR7eKrzkRpu5.99

[23] Θα επανέλθω παρακάτω στον ρόλο που έπαιξε ο ίδιος ο Βαρουφάκης στην συνέχιση της ιδιωτικοποίησης του λιμένα του Πειραιά και στις σχέσεις του με την Cosco.

[24] Βλέπε την επίσημη ιστοσελίδα της εταιρείας του Σαγιά: http://sagiaslawfirm.gr/fields-of-activities/commercial-corporate-law/

[25] http://www.mononews.gr/business/o-spiros-sagias-nomikos-simvoulos-tou-emiri-tou-katar

[26] http://www.stokokkino.gr/article/1000000000054586/Ethelousia-exodos-COSCO-OLP