24 Μαΐου 2011

Η εξέγερση των αγ@ν@κτισμένων

Σημειώσεις από τη Πλατεία Ταχρίρ της Βαρκελόνης

των Josep Maria Antentas και Esther Vivas

Δεν υπάρχει πια αμφιβολία. Ο άνεμος που ηλέκτρισε τον αραβικό κόσμο τους τελευταίους μήνες, το πνεύμα των επανειλημμένων διαδηλώσεων στην Ελλάδα, των φοιτητικών αγώνων στη Μεγάλη Βρετανία και στην Ιταλία, των κινητοποιήσεων ενάντια στον Σαρκοζί στη Γαλλία…έφτασε στο Ισπανικό Κράτος.

Εξάλλου, αυτές δεν είναι μέρες για «business as usual». Οι άνετες εμπορευματικές ρουτίνες της «αγοραίας δημοκρατίας» μας και οι εκλογικές και επικοινωνιακές ιεροτελεστίες της διαταράχτηκαν ξαφνικά από την απρόβλεπτη εισβολή στους δρόμους και στο δημόσιο χώρο της κινητοποίησης των πολιτών. Αυτή η εξέγερση των αγ@ν@κτισμένων ανησυχεί τις πολιτικές ελίτ, που νοιώθουν πάντα στενάχωρα όταν ο πληθυσμός παίρνει στα σοβαρά τη δημοκρατία…και αποφασίζει να την κάνει πράξη για λογαριασμό του.

Πριν από δυο χρόνια, όταν ξέσπασε η ιστορική κρίση τον Σεπτέμβρη του 2008, οι «αφέντες του κόσμου» πέρασαν μια σύντομη στιγμή πανικού, τρομαγμένοι καθώς ήταν από την έκταση μιας κρίσης που δεν είχαν προβλέψει, από την έλλειψη θεωρητικών εργαλείων για να την κατανοήσουν και από το φόβο μιας έντονης κοινωνικής αντίδρασης. Ήταν τότε που έκαναν τις κούφιες διακηρύξεις περί της «επανίδρυσης του καπιταλισμού» και τις ψεύτικες αυτοκριτικές που σιγά-σιγά εξατμίστηκαν, από τη στιγμή που σώθηκε το χρηματοπιστωτικό σύστημα, εξαιτίας της απουσίας κάθε κοινωνικής έκρηξης.

Η κοινωνική αντίδραση δεν ήλθε. Από το ξέσπασμα της κρίσης και μετά, οι κοινωνικές αντιστάσεις είναι σχετικά αδύναμες. Υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα ανάμεσα στην αναξιοπιστία του παρόντος οικονομικού μοντέλου και τη μετάφρασή της με τη μορφή συλλογικής δράσης. Το εξηγούν πολλοί παράγοντες, και ειδικότερα ο φόβος, η παραίτηση απέναντι στη παρούσα κατάσταση, ο σκεπτικισμός σε σχέση με τα συνδικάτα, η απουσία πολιτικών και κοινωνικών αναφορών και η επιρροή, μεταξύ των μισθωτών, ατομικιστικών και καταναλωτικών αξιών που τους εμφύτευσε συνεχώς και επί χρόνια αυτό το σύστημα.

Ωστόσο, η παρούσα εξέγερση δεν ξεκινάει από το μηδέν. Πολύχρονη δουλειά μικρής κλίμακας των εναλλακτικών δικτύων και κινημάτων, και των πρωτοβουλιών αντίστασης που είχαν μικρότερο αντίκτυπο συντήρησαν τη φλόγα της αμφισβήτησης στη διάρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου. Η γενική απεργία στις 29 Σεπτεμβρίου είχε ανοίξει μια πρώτη ρωγμή, αλλά η κατοπινή αποστράτευση των συνδικαλιστικών ηγεσιών των Εργατικών Επιτροπών (CCOO) και της Γενικής Ένωσης Εργαζομένων (UGT) καθώς και η επαίσχυντη υπογραφή του Κοινωνικού Συμφώνου την ξανάκλεισαν σταματώντας κάθε συνδικαλιστική κινητοποίηση. Με συνέπεια την αναξιοπιστία και την απώλεια κάθε κύρους των πλειοψηφικών συνδικάτων στα μάτια μιας μαχητικής νεολαίας που πρωταγωνιστεί σήμερα στις καταλήψεις.

Αγανακτισμένοι και αγανακτισμένες!

«Η αγανάκτηση», που έγινε δημοφιλής χάρη ατο βιβλιαράκι του Στεφάν Εσσέλ, είναι μια από κυρίαρχες ιδέες που ορίζουν τις υπό εξέλιξη διαμαρτυρίες. Είναι η επανεμφάνιση, με άλλη μορφή, του «Ya Basta!» (Φτάνει πια!) που έριξαν οι Ζαπατίστας με την ευκαιρία του ξεσηκωμού τους την Πρωτοχρονιά του 1994, στη πρώτη εξέγερση ενάντια στη «νέα παγκόσμια τάξη» που είχε κηρύξει ο πατήρ Τζορτζ Μπους μετά από τον Πρώτο πόλεμο του Κόλπου, την εξαφάνιση της ΕΣΣΔ και τη πτώση του Τείχους του Βερολίνου.

«Η αγανάκτηση είναι μια αρχή. Αγανακτούμε, ξεσηκωνόμαστε και μετά βλέπουμε» τόνιζε ο Ντανιέλ Μπενσαΐντ. Σιγά-σιγά περάσαμε από τη δυσφορία στην αγανάκτηση και από την αγανάκτηση στη κινητοποίηση. Βρισκόμαστε μπροστά σε μια «κινητοποιημένη αγανάκτηση». Μέσα από το σεισμό της κρίσης αρχίζει να αναδύεται το τσουνάμι της κοινωνικής κινητοποίησης.

Για να παλέψουμε, δεν χρειάζεται μόνο η δυσφορία και η αγανάκτηση, χρειάζεται και να πιστεύουμε στη χρησιμότητα της συλλογικής δράσης, στο ότι είναι δυνατό να νικήσουμε και ότι τα πάντα δεν έχουν χαθεί πριν καν αρχίσουν. Για χρόνια, τα κοινωνικά κινήματα στο Ισπανικό Κράτος δεν γνώρισαν παρά ήττες. Η απουσία νικών που αποδεικνύουν τη χρησιμότητα της κοινωνικής κινητοποίησης και που αυξάνουν τις προσδοκίες του εφικτού έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην αρχική αργή αντίδραση απέναντι στη κρίση.

Είναι ακριβώς σε αυτό το σημείο που σημειώνεται η τεράστια συμβολή των επαναστάσεων στον αραβικό κόσμο στις υπό εξέλιξη διαμαρτυρίες. Μας δείχνουν ότι η συλλογική δράση είναι χρήσιμη, ότι, ναι, «μπορούμε να τα καταφέρουμε». Δεν προκαλεί λοιπόν έκπληξη ότι αυτές οι επαναστάσεις, όπως και οι λιγότερο προβεβλημένες από τα ΜΜΕ νίκες του ισλανδικού λαού ενάντια στους τραπεζίτες και τη πολιτική κάστα, αποτέλεσαν ήδη από την αρχή μια αναφορά για τους διαδηλωτές/τριες και τους ακτιβιστές/στριες του σημερινού κινήματος.

Μαζί με τη πεποίθηση ότι «είναι δυνατό» να αλλάξουμε τα πράγματα, το γεγονός ότι δεν φοβόμαστε πια, μέσα σε συνθήκες κρίσης και προσωπικών δυσκολιών, αποτελεί έναν άλλο παράγοντα-κλειδί. Το «χωρίς φόβο» είναι ακριβώς ένα από τα πιο διαδεδομένα συνθήματα αυτών των ημερών. Ο φόβος παραλύει πάντα μια μεγάλη πλειοψηφία εργαζομένων και λαϊκών στρωμάτων, πράγμα που αυξάνει τη παθητικότητα ή ευνοεί τις ξενόφοβες και ελάχιστα αλληλέγγυες αντιδράσεις. Όμως, η κινητοποίηση της 15^ης Μαΐου και οι καταλήψεις που απλώνονται σαν χιονοστιβάδα αποτελούν ένα ισχυρό αντίδοτο ενάντια στο φόβο.

Το κίνημα της 15^ης του Μάη και οι καταλήψεις έχουν μια σημαντική νεολαιίστικη συνιστώσα. Όπως συμβαίνει κάθε φορά που ξεσπάει ένας νέος κύκλος αγώνων, είναι και τώρα μια νέα γενιά αγωνιστών που βγαίνει στην επιφάνεια, και η «νεολαία» ως τέτοια γίνεται ορατή και πρωταγωνίστρια. Αν όμως αυτή η νεολαιίστικη συνιστώσα είναι βασική, και εκφράζεται για παράδειγμα σε μερικά κινήματα όπως το «Juventud Sin Futuro» (Νεολαία Δίχως Μέλλον), πρέπει πάντως να τονίσουμε ότι η σημερινή διαμαρτυρία δεν είναι ένα κίνημα μόνο μιας γενιάς. Είναι ένα κίνημα κριτικής του παρόντος οικονομικού μοντέλου και των προσπαθειών που γίνονται για να πληρώσουν τη κρίση οι εργαζόμενοι. Σε αυτό το κίνημα οι νέοι έχουν σημαντικό βάρος. Το ζητούμενο, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, είναι να δράσει η διαμαρτυρία των νέων σαν πυροδότης και καταλύτης ενός πλατύτερου κύκλου κοινωνικών αγώνων.

Η επιστροφή του πνεύματος της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης

Ο δυναμισμός, ο αυθορμητισμός και ο παρορμητισμός των σημερινών διαδηλώσεων είναι οι πιο έντονοι από τότε που αναδύθηκε το κίνημα της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης πριν από πάνω από μια δεκαετία. Γεννημένο στο διεθνές επίπεδο το Νοέμβρη του 1999 με τις διαδηλώσεις του Σιάτλ στη διάρκεια της συνάντησης κορυφής της Παγκόσμιας Οργάνωσης Εμπορίου (παρόλο που οι ρίζες φτάνουν στο ζαπατίστικο ξεσηκωμό του Τσιάπας το 1994), το κύμα της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης άγγιξε γρήγορα στο Ισπανικό Κράτος. Το δημοψήφισμα για την ακύρωση του χρέους το Μάρτη του 2000 (που έγινε τη μέρα των βουλευτικών εκλογών και που απαγορεύτηκε σε πολλές πόλεις από την Εκλογική Επιτροπή) και η μεγάλη συμμετοχή στην αντισυνάντηση κορυφής της Πράγας το Σεπτέμβρη του 2000 ενάντια στη Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ αποτέλεσαν τις πρώτες μάχες του, ειδικά στην Καταλονία. Όμως, ο μαζικός και πλατύς χαρακτήρας του επιτεύχθηκε με τις κινητοποιήσεις ενάντια στη συνάντηση κορυφής της Παγκόσμιας Τράπεζας στη Βαρκελώνη στις 22 και 24 Ιουνίου 2001, τη δέκατη επέτειο των οποίων θα γιορτάσουμε σε λίγο. Δέκα χρόνια αργότερα, γινόμαστε λοιπόν μάρτυρες της γέννησης ενός κινήματος, η ενέργεια, ο ενθουσιασμός και η συλλογική δύναμη του οποίου είχε χρόνια να παρατηρηθεί. Δεν θα πρόκειται λοιπόν για μια νοσταλγική επέτειο, το αντίθετο μάλιστα. Θα την γιορτάσουμε με τη γέννηση ενός νέου κινήματος μεγάλων διαστάσεων.

Οι συνελεύσεις που έγιναν τις τελευταίες μέρες στη Πλατεία της Καταλονίας (και χωρίς καμιά αμφιβολία, σε όλες τις καταλήψεις που γίνονται στο υπόλοιπο Ισπανικό Κράτος), αρχής γενομένης από εκείνη της Puerta del Sol στη Μαδρίτη), μας πρόσφεραν αξέχαστες στιγμές, του είδους των γεγονότων που δεν συμβαίνουν παρά ελάχιστες φορές και που σημαδεύουν το πριν και το μετά στις αγωνιστικές διαδρομές εκείνων που μετέχουν σε αυτά καθώς και στη δυναμική των κοινωνικών αγώνων. Το κίνημα της 15ης του Μάη και οι καταλήψεις είναι αυθεντικοί «ιδρυτικοί αγώνες» και ξεκάθαρα συμπτώματα ότι γινόμαστε μάρτυρες μιας αλλαγής κύκλου και ότι ο άνεμος της εξέγερσης φυσάει και πάλι. Πρόκειται για μια αληθινή «γενιά Ταχρίρ» που αναδύεται, όπως το έκανε πριν από αυτήν η «γενιά Σιάτλ» ή η «γενιά Γένοβα».

Καθώς η παρόρμηση του κινήματος για μιαν «εναλλακτική παγκοσμιοποίηση» διέσχιζε το πλανήτη, καταδιώκοντας τις επίσημες συναντήσεις κορυφής στην Ουάσιγκτον, Πράγα, Κεμπέκ, Γκέτεμποργκ, Γένοβα ή Βαρκελώνη, χιλιάδες άνθρωποι ταυτίστηκαν με αυτές τις διαδηλώσεις και πάρα πολλές συλλογικότητες σε όλο τον κόσμο είχαν την αίσθηση ότι αποτελούσαν μέρος ενός κοινού κινήματος, ενός ίδιου «λαού», του «λαού του Σιάτλ» ή της «Γένοβας», ότι μοιράζονταν κοινούς στόχους και συμμετείχαν στον ίδιο αγώνα.

Το σημερινό κίνημα εμπνέεται επίσης από πιο πρόσφατους και σημαντικούς αγώνες και νίκες. Ψάχνει τη θέση του στον αστερισμό κινημάτων τόσο διαφορετικών όσο οι επαναστάσεις στην Αίγυπτο και στη Τυνησία, οι νίκες στην Ισλανδία, στο πλαίσιο ενός γενικού αγώνα ενάντια στο παγκόσμιο καπιταλισμό και στις πολιτικές ελίτ που τον υπηρετούν. Στο εσωτερικό του Ισπανικού Κράτους, οι διαδηλώσεις της 15^ης Μαΐου, και σήμερα οι καταλήψεις, που είναι παραδειγματικές από την άποψη της συνέχειας, της αποκέντρωσης και του συντονισμού, διαγράφουν το περίγραμμα μιας κοινής ταυτότητας και μιας συμβολικής κοινότητας στόχων.

Το κίνημα για την εναλλακτική παγκοσμιοποίηση είχε στο στόχαστρό του, κατά την κορύφωσή του, τους διεθνείς θεσμούς, την Παγκόσμια Οργάνωση Εμπορίου, την Παγκόσμια Τράπεζα, το ΔΝΤ και τις πολυεθνικές. Κατόπιν, με το ξέσπασμα του «παγκόσμιου πολέμου ενάντια στη τρομοκρατία» που εξαπέλυσε ο Μπους τζούνιορ, η κριτική του πολέμου και της ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας απέκτησαν ιδιαίτερα κεντρική σημασία. Αντίθετα, το σημερινό κίνημα επικεντρώνει τη κριτική του ενάντια στην εθνική πολιτική κάστα, η συνενοχή και η δουλοπρέπεια της οποίας απέναντι στις οικονομικές εξουσίες αποκαλύφθηκαν όσο ποτέ άλλοτε με τη κρίση. «Δεν είμαστε ένα εμπόρευμα στα χέρια των πολιτικών και των τραπεζιτών» διακήρυσσε ένα από τα κυριότερα συνθήματα της 15^ης του Μάη. Με αυτό τον τρόπο συνδέεται η ολομέτωπη κριτική της πολιτικής κάστας και της επαγγελματικής πολιτικής με τη κριτική, όχι πάντα καλά δομημένη και συνεκτική, του παρόντος οικονομικού μοντέλου και των οικονομικών εξουσιών. «Capitalism? Game over».

Προς το μέλλον

Το μέλλον του κινήματος που άρχισε στις 15 του Μάη δεν μπορεί να προβλεφτεί. Κοντοπρόθεσμα, το πρώτο ζητούμενο είναι να συνεχίσει να επεκτείνει τις υπό εξέλιξη καταλήψεις, να βάλει και να διατηρήσει σε κίνηση τις πόλεις που δεν έχουν ακόμα κινητοποιηθεί, τουλάχιστον μέχρι την Κυριακή 22 Μαΐου. Από κανένα δεν διαφεύγει ότι η 21η, προεκλογική «μέρα σκέψης», και η 22 Μαΐου, μέρα εκλογών, θα είναι αποφασιστικής σημασίας. Ο μαζικός χαρακτήρας των καταλήψεων θα είναι τότε το κρίσιμο στοιχείο.

Είναι επίσης αναγκαίο να προβάλλουμε νέες ημερομηνίες κινητοποίησης, σαν άμεση συνέχεια της 15^ης του Μάη, ώστε να διατηρήσουμε το ρυθμό. Το κύριο ζητούμενο είναι να συντηρήσουμε τη ταυτόχρονη δυναμική επέκτασης και ριζοσπαστικοποίησης της διαμαρτυρίας που γνωρίσαμε τις τελευταίες μέρες. Και στην ιδιαίτερη περίπτωση της Καταλονίας, να ψάξουμε να βρούμε τις συνέργειες μεταξύ της ριζοσπαστικότητας και της δίψας για αλλαγή του συστήματος, που εκφράστηκαν στις 15 Μάη στις καταλήψεις, με τους αγώνες ενάντια στη λιτότητα, ειδικά στους τομείς της υγείας και της εκπαίδευσης. Η κατάληψη της Πλατείας Καταλούνια (που ξαναβαφτίστηκε «Πλατεία Ταχρίρ» από τους καταληψίες) έγινε ένα σημείο συνάντησης, ένας ισχυρός μαγνήτης, ελκύοντας πολλούς από τους δυναμικούς αγωνιζόμενους τομείς. Πρέπει να την μετατρέψουμε σε ένα σημείο συνάντησης των αντιστάσεων και των αγώνων, που επιτρέπει να ριχτούν γέφυρες, να διευκολυνθεί ο διάλογος και να προωθηθούν ορμητικά οι μελλοντικές κινητοποιήσεις. Η οικοδόμηση συμμαχιών μεταξύ των υπό εξέλιξη κινητοποιήσεων, μεταξύ των μη οργανωμένων ακτιβιστών, και του εναλλακτικού συνδικαλισμού, του κινήματος των γειτονιών, των συλλογικοτήτων γειτονιάς…να ποιο είναι το μεγάλο ζητούμενο των επόμενων ημερών.

«Η επανάσταση αρχίζει εδώ» τραγουδάγαμε χτες στη Πλατεία Καταλούνια. Το λιγότερο που αρχίζει είναι ένας νέος κύκλος μαζικών αγώνων. Αντίθετα, δεν χωράει αμφιβολία ότι, δέκα και παραπάνω χρόνια μετά από την εμφάνιση του κινήματος για την εναλλακτική παγκοσμιοποίηση και δυο χρόνια μετά από το ξέσπασμα της κρίσης, η κοινωνική εξέγερση είναι και πάλι στην ημερήσια διάταξη.

* Ο Josep Maria Antentas είναι καθηγητής κοινωνιολογίας στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης (UAB).

Η Esther Vivas μετέχει στο Κέντρο Μελετών των κοινωνικών κινημάτων (CEMS) του Πανεπιστημίου Pompeu Fabra (UPF).

Και οι δυο είναι μέλη της Αντικαπιταλιστικής Αριστεράς (Izquierda Anticapitalista – Revolta Global) στην Καταλονία και συγγραφείς του

« Resistencias Globales. De Seattle a la Crisis de Wall Street» (Editorial Popular, 2009) και συμμετέχουν στη κατάληψη της Πλατείας Καταλούνια στη Βαρκελώνη.