5.000 χρόνια χρέους ως όπλο αποστέρησης περιουσίας
Να σπάσουμε τις αλυσίδες των αθέμιτων ιδιωτικών χρεών

Μέρος 2ο 

Eric Toussaint

Το ιδιωτικό χρέος στην καπιταλιστική εποχή

Στην Ευρώπη, από τον 16^ο ως τον 18^ο αιώνα, το ιδιωτικό χρέος των λαϊκών τάξεων και η καταστολή της μη αποπληρωμής των χρεών συνέβαλαν στην σύσταση μιας μάζας προλετάριων: ποινή φυλάκισης, ακρωτηριασμοί, δημιουργία τόπων καταναγκαστικής εργασίας αποτέλεσαν μέσα που εξανάγκασαν τους φτωχοποιημένους πληθυσμούς να αποδεχτούν την εργασία στα εργοστάσια.  Αυτό αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα των πηγών πρώιμης συσσώρευσης που επέτρεψαν στον καπιταλισμό να επιβληθεί ως κυρίαρχος τρόπος παραγωγής, πρώτα στην Ευρώπη και, στην συνέχεια, στον υπόλοιπο κόσμο[1].

Ένα σημαντικό τμήμα της μάζας των προλετάριων που συγκεντρώνονταν στις πόλεις όπου άρχιζαν να αναπτύσσονται εργοστάσια αποτελούνταν από υπερχρεωμένους αγροτικούς πληθυσμούς των οποίων οι πιστωτές είχαν αποσπάσει τη γη.

Η μη αποπληρωμή των χρεών αντιμετωπίστηκε με βίαιη καταστολή έως τα μέσα του 19^ου αιώνα στις χώρες που υπήρξαν στην καρδιά της ανάπτυξης του καπιταλιστικού βιομηχανικού συστήματος: Δυτική Ευρώπη και Βόρεια Αμερική.

Βαριές ποινές φυλάκισης επιβάλλονταν στους φτωχούς που ήταν ένοχοι μη αποπληρωμής των χρεών τους.  Η ποινή του θανάτου εφαρμόζονταν τακτικά στην Αγγλία, έως τον 18^ο αιώνα. Στις ΗΠΑ, στην πολιτεία της Πενσυλβανίας, στο τέλος του 18^ου αιώνα, οι κακοπληρωτές μπορούσαν να καταδικαστούν σε μαστίγωμα, να διαπομπευθούν με το ένα αυτί καρφωμένο σε πάσαλο, πριν τους το κόψουν. Κινδύνευαν επίσης να τους σημαδεύσουν με πυρωμένο σίδερο. Στην Γαλλία εφαρμόζονταν συστηματικά ποινές φυλάκισης. Φυσικά, επιβάλλονταν επιπρόσθετα η έξωση από την κατοικία και η κατάσχεση κάθε περιουσιακού στοιχείου.

Στις ΗΠΑ, λίγο μετά την ανεξαρτησία, οργανώθηκαν κινήματα διαμαρτυρίας από αγρότες των οποίων η γη και η περιουσία είχαν κατασχεθεί για μη καταβολή φόρων και τελών. Η πληρωμή αυτή απαιτούνταν σε χρήμα, ενώ πολλοί αγρότες δεν διέθεταν μετρητά καθώς ζούσαν μέσω ανταλλαγών και πληρωμών σε είδος. Πολλοί αγρότες είχαν υπηρετήσει στους επαναστατικούς στρατούς αλλά δεν είχαν λάβει το σύνολο της αμοιβής τους. Στην Μασαχουσέτη, το 1782, στο Groton, όπως και το 1783, στο Uxbridge, πολίτες οργανώθηκαν και επιτέθηκαν στις αρχές, απαιτώντας την επιστροφή των κατασχεμένων περιουσιών τους. Στην αρχή της Εξέγερσης του Shays, το 1786, το πλήθος εμπόδισε τα δικαστήρια να συνεδριάσουν στο Northampton και στο Worcester, αφού ο κυβερνήτης Bowdoin ενίσχυσε τις αγωγές για είσπραξη των οφειλών και η κυβέρνηση επέβαλε πρόσθετο φόρο για την χρηματοδότηση, από την Μασαχουσέτη, του εξωτερικού χρέους των ΗΠΑ. Ο Daniel Shays, του οποίου το κίνημα φέρει το όνομα, ήταν ένας πρώην στρατιώτης που δεν είχε πληρωθεί. Είχε βρεθεί στα δικαστήρια για μη καταβολή φόρων.

Από το 1798, οργανώθηκε ένα κίνημα αυτοάμυνας των υπερχρεωμένων που απαίτησε την υιοθέτηση νομοθεσίας προστασίας τους κατά των αυθαιρεσιών των πιστωτών και της δικαιοσύνης. Ένας ομοσπονδιακός νόμος ψηφίστηκε το 1800 αλλά περιορίζονταν στην προστασία των τραπεζιτών και των εμπόρων που έκαναν αναστολή πληρωμών. Επίσης, οι διάφορες πολιτείες, συνέχισαν να ανατρέχουν στους δικούς τους νόμους που, πιο συχνά, ευνοούσαν τους πιστωτές.

Ο Scott Standage[2] αναφέρει ένα βιβλίο του 1828, The Patriot; or, People's Companion (Ο Πατριώτης, ή ο Σύντροφος του Λαού) που ήταν υπέρ της κατάργησης της φυλάκισης των οφειλετών, εκτιμώντας ότι το χρέος αποτελούσε μια μορφή «πολιτικής σκλαβιάς» όπως η σκλαβιά των Μαύρων – οι χρεωμένοι, όπως και οι Μαύροι, δεν τύχαιναν καμιάς προστασίας στο Σύνταγμα.

Η προσπάθεια διαφυγής από τους πιστωτές αποτελούσε ένα από τα αίτια του μεταναστευτικού ρεύματος από τα ανατολικά των ΗΠΑ προς τη Δύση, το Far West. 

Ένα τμήμα, πλειοψηφικό, των Ευρωπαίων που συμμετείχαν στην αποίκιση του Νέου Κόσμου, στον 17^ο και 18^ο αιώνα, είχαν χρεωθεί για να πληρώσουν το ταξίδι τους και διατηρούσαν σχέση υποτέλειας προς τους πιστωτές τους. Για πολλά χρόνια, ήταν υποχρεωμένοι να αποπληρώσουν το αρχικό χρέος και απειλούνταν με φυλάκιση ή ακρωτηριασμό σε περίπτωση μη πληρωμής. Εκτιμάται πως οι μισοί έως τα δυο τρίτα των Ευρωπαίων που εγκαταστάθηκαν στις 13 βρετανικές αποικίες της Βόρειας Αμερικής μεταξύ 1630 και 1776 ήλθαν υπό τέτοιες συνθήκες υποτέλειες για χρέη [3]. Αυτό το είδος υποτέλειας για χρέη δεν καταργήθηκε στις ΗΠΑ παρά μόνο το 1917.

Το ίδιο είδος σύμβασης χρέους για χρηματοδότηση της αποίκισης εφαρμόστηκε στο σύνολο της βρετανικής αυτοκρατορίας. Εκατομμύρια φτωχοί εγκατέλειψαν τις Ινδίες υπό αυτές τις συνθήκες για να εγκατασταθούν είτε στην βρετανική Καραϊβική, είτε στον Μαυρίκιο, είτε στην Νότιο Αφρική, είτε σε άλλα τμήματα της Αυτοκρατορίας. Μόνο στην νήσο του Μαυρικίου, μεταξύ 1834 και 1917, σχεδόν ενάμιση εκατομμύριο Ινδών εγκαταστάθηκαν έχοντας υποχρεωθεί από την εξαθλίωση να δεχτούν συμβάσεις υποτέλειας για χρέος[4].

Το 1875, στην Ινδία, στην μεγάλη περιοχή του Deccan, ξέσπασαν εξεγέρσεις όπου ξεσηκώθηκαν χρεωμένοι αγρότες και κατέστρεφαν συστηματικά τα λογιστικά βιβλία των τοκογλύφων και αποποιούνταν έτσι τις οφειλές τους[5]. Η εξέγερση διήρκησε δυο μήνες και αφορούσε μια τριανταριά χωριών που κάλυπταν έκταση 6.500 χλμ². Μια ερευνητική επιτροπή του Κοινοβουλίου δημιουργήθηκε στο Λονδίνο και, το 1879, ψηφίστηκε ένας νόμος που έφερε τον τίτλο « Dekkhan Agriculturists' Relief Act »[6] (Νόμος περί Ανακούφισης των Αγροτών του Ντεκάν) και παρείχε μια κάποια προστασία στους χρεωμένους αγρότες.

Το 1880, μια κρίση χρέους έπληξε τους μικρούς και μεσαίους αγρότες των ΗΠΑ. Η κρίση έλαβε και πάλι μαζικές διαστάσεις κατά την δεκαετία του 1930, και αποτέλεσε το θέμα του διάσημου μυθιστορήματος του John Steinbeck Τα σταφύλια της οργής (πρωτότυπος αγγλικός τίτλος: The Grapes of Wrath) που δημοσιεύθηκε το 1939. Οι διαδοχικές αυτές κρίσεις οδήγησαν στην απώλεια περιουσίας εκατομμυρίων αγροτών που ήταν χρεωμένοι στις ΗΠΑ, υπέρ των μεγάλων επιχειρήσεων της αγροτικής οικονομίας.

Τον 19^ο αιώνα, κατά την γενίκευση της βιομηχανικής επανάστασης και της επέκτασης του καπιταλισμού, τα αφεντικά εγκαθίδρυσαν το truck system που τους επέτρεπε να κρατούν τους υπαλλήλους σε μόνιμη κατάσταση χρέους. Οι εργαζόμενοι, εν αναμονή της καταβολής του μισθού τους, έπρεπε να αγοράζουν από το κατάστημα του αφεντικού όλα τα στοιχειώδη αγαθά που χρειάζονταν για να ζήσουν: τρόφιμα, μέσα θέρμανσης, φωτισμού, ρούχα, .... Ήταν υποχρεωμένοι να αγοράζουν σε εξωφρενικές τιμές και, όταν πληρώνονταν, μετά την αφαίρεση του ποσού που αντιστοιχούσε στις αγορές τους, πολύ συχνά έπρεπε να αναγνωρίσουν ένα χρέος διότι οι δαπάνες τους είχαν ξεπεράσει το ποσό του μισθού τους. Χρειάστηκε να δώσουν σκληρές μάχες οι εργάτες για να βγουν από αυτήν την κατάσταση. Είναι επίσης ένας από τους λόγους που οδήγησαν τους εργάτες να δημιουργήσουν συνεταιρισμούς για την παραγωγή τροφίμων (αρτοποιεία, …) ή για να πωλούν σε προσιτές τιμές προϊόντα πρώτης ανάγκης. Εν τέλει, το truck system απαγορεύτηκε.

Μετά τον 2^ο παγκόσμιο πόλεμο, οι δεκαετίες του 50 και του 60 σημαδεύονται, στις πιο βιομηχανοποιημένες χώρες (και αυτό αληθεύει και για πολλές χώρες του Νότου, όπως η Αργεντινή, για παράδειγμα), από μια περίοδο έντονης οικονομικής ανάπτυξης (η «ένδοξη» τριακονταετία) που επιτρέπει στους εργαζόμενους να επιτύχουν, μέσω των αγώνων τους, σημαντική κοινωνική πρόοδο: καθαρή αύξηση της αγοραστικής δύναμης, παγιοποίηση του συστήματος κοινωνικής ασφάλειας, βελτίωση των δημοσίων υπηρεσιών, ειδικότερα στην παιδεία και την υγεία… Το Κράτος προχωρά επίσης σε ικανό αριθμό εθνικοποιήσεων, γεγονός που ενισχύει την δύναμή του σε όρους οικονομικής παρέμβασης. Οι πληθυσμοί επωφελούνται περισσότερο του πλούτου που δημιουργείται σε εθνικό επίπεδο, ενώ αυξάνει το ποσοστό των μισθών επί του εθνικού εισοδήματος.

Μετά την νεοφιλελεύθερη επίθεση που ξεκίνησε στην Χιλή το 1973 με τον δικτάτορα Πινοσέτ και, στην Αργεντινή, το 1976, με την δικτατορία του Βιντέλα (δικτατορίες που έχαιραν της ενεργού υποστήριξης της Ουάσιγκτον) και αναπτύχθηκε στη συνέχεια από την Θάτσερ και τον Ρέηγκαν την δεκαετία του 80, οι πραγματικοί μισθοί συμπιέστηκαν.  Στις πλέον βιομηχανοποιημένες χώρες, η μαζική κατανάλωση συνέχισε την αύξησή της, με τίμημα το όλο και αυξανόμενο χρέος του πληθυσμού [7]. Οι κυβερνώντες, οι τράπεζες και οι μεγάλες εταιρείες της βιομηχανίας και του εμπορίου ευνόησαν την όλο και μαζικότερη χρήση του χρέους των νοικοκυριών.

Η φυλάκιση για χρέη σχετικά με μη καταβληθέντα στο Δημόσιο πρόστιμα δεν έχει εξαφανιστεί παντού

Όσο κι αν μπορεί να προκαλεί έκπληξη, η μη αποπληρωμή ιδιωτικών χρεών και, ακριβέστερα, των ιδιωτικών χρεών ή προστίμων προς το Δημόσιο, επισύρει ποινή φυλάκισης ακόμη και σήμερα σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ενώ πολλές διεθνείς συμβάσεις την απαγορεύουν[8]. Στη Γαλλία, η φυλάκιση για χρέος καταργήθηκε για δυο σύντομες περιόδους, το 1793 και το 1848. Καταργήθηκε οριστικά, σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις, από τον νόμο της 22ας Ιουλίου 1867. Ο Κώδικας ποινικής δικονομίας την κατάργησε το 1958, σε ποινικές υποθέσεις, σχετικά με τις αποζημιώσεις που επιδικάζονται στην πολιτική αγωγή. Σήμερα, η φυλάκιση για χρέος δεν εφαρμόζεται παρά μόνο στις καταδίκες που αφορούν πρόστιμο, τα δικαστικά έξοδα και τις καταβολές υπέρ του Δημοσίου και, πάλι, εφόσον πρόκειται για παράβαση του κοινού δικαίου και παράβαση που δεν επισύρει ισόβια ποινή. Συνεπώς, στη Γαλλία, ο δικαστικός εξαναγκασμός συνίσταται στην φυλάκιση ή στον περιορισμό της ελευθερίας φερέγγυου ατόμου για μη καταβολή ορισμένων προστίμων στα οποία έχει καταδικαστεί από το Δημόσιο ή την διοίκηση των τελωνείων[9].

Στο Βέλγιο, η φυλάκιση (που ονομάζεται emprisonnement subsidiaire – «επικουρική φυλάκιση») για μη πληρωμή των προστίμων προς το Κράτος είναι ακόμη πιθανή ακόμη κι αν εδώ και περίπου είκοσι χρόνια οι διαδοχικοί υπουργοί δικαιοσύνης συνέστησαν την μη εφαρμογή της ποινής αυτής. Σε απάντηση του Βέλγου υπουργού δικαιοσύνης σε κοινοβουλευτική ερώτηση που έθεσε βουλευτής της άκρας δεξιάς (Vlaams Belang) σε μια περίοδο όπου το κόμμα έφτανε περισσότερο από 20% των ψήφων, μαθαίνουμε από το στόμα του υπουργού ότι «Το άρθρο 40 ορίζει πως «αν δεν πραγματοποιηθεί η πληρωμή εντός δυο μηνών από την δικαστική απόφαση, αν αυτή έχει εκδοθεί κατ’αντιμωλία, ή από την κοινοποίησή της, αν έχει εκδοθεί ερήμην, το πρόστιμο μπορεί να αντικατασταθεί με ποινή φυλάκισης της οποίας η διάρκεια θα οριστεί στην καταδικαστική απόφαση και που δεν υπερβαίνει τους έξι μήνες για εκείνους που έχουν καταδικαστεί για έγκλημα, τους τρεις μήνες για όσους έχουν καταδικαστεί για πλημμέλημα  και  τις τρεις μέρες για όσους έχουν καταδικαστεί για πταίσμα». Οι καταδικασθέντες σε επικουρική φυλάκιση μπορούν να κρατούνται στο σωφρονιστικό κατάστημα όπου εξέτισαν την κύρια ποινή τους.» «Αν έχει επιβληθεί μόνο πρόστιμο, η φυλάκιση, σε περίπτωση μη πληρωμής, εξομοιώνεται με σωφρονιστική ή αστυνομική φυλάκιση, ανάλογα με τον χαρακτήρα της καταδίκης.» Το άρθρο 41 ορίζει: «Σε κάθε περίπτωση, ο καταδικασθείς μπορεί να απαλλαγεί της φυλάκισης καταβάλλοντας τον πρόστιμο. Δεν μπορεί να αποφύγει τις διώξεις επί των περιουσιακών του στοιχείων προτείνοντας να φυλακιστεί.»[10] Πρακτικά, ένας δικαστής στο Βέλγιο μπορεί να εκδώσει απόφαση που προβλέπει επικουρική φυλάκιση (αυτό συμβαίνει μόνο σε ποινικές υποθέσεις). Στην περίπτωση αυτή, ο δικαστής προβλέπει το πρόστιμο και αναφέρει ότι αν το άτομο το επιθυμεί ή δεν διαθέτει τα μέσα, θα πρέπει να εκτίσει μια ποινή φυλάκισης. Βέβαια, είναι ξεκάθαρο πως ο πλούσιος θα επιλέξει να καταβάλει το πρόστιμο και θα αποφύγει την φυλακή, ενώ εκείνος που έχει περιορισμένα εισοδήματα και δεν διαθέτει καθόλου ή παρά μόνο λίγα περιουσιακά στοιχεία, θα πρέπει να πάει φυλακή. Αυτό ονομάζεται ταξική δικαιοσύνη.

Ο υπουργός προσδιορίζει: « Το 2000, σε ποινικές υποθέσεις, επί 22.632 καταδικών σε χρηματική ποινή, οι εισαγγελίες κατάρτισαν 3.745 φακέλους περί εκτέλεσης ποινών επικουρικής φυλάκισης. Το 2001, επί 21.375 καταδικών σε χρηματική ποινή, μόνο 1.745 φάκελοι εκτέλεσης ποινών επικουρικής φυλάκισης καταρτίσθηκαν στις εισαγγελίες.»

Ακόμη κι αν, πρακτικά, δεν εφαρμόζονται πια καθόλου ή πολύ σπάνια ποινές φυλάκισης, το γεγονός ότι ορισμένες χώρες διατηρούν αυτήν την δυνατότητα, μόνο ανησυχητικό μπορεί να θεωρηθεί. Πράγματι, σε περίπτωση που η άκρα δεξιά βρεθεί στην κυβέρνηση και ενισχυθούν μόνιμα οι κατασταλτικές μέθοδοι, είναι δυνατόν να απαγγέλλονται ποινές φυλάκισης για χρέος κατά των αποδιοπομπαίων τράγων των λαϊκών τάξεων. Στο δικαστικό σύστημα, δεν λείπουν οι αντιδραστικοί δικαστές που θα λάμβαναν πρωτοβουλίες ενίσχυσης του ταξικού χαρακτήρα της εφαρμογής του νόμου.

Παράνομα ενυπόθηκα δάνεια και έξωση από την κατοικία

Όταν η φούσκα των ακινήτων έσκασε στην Ιαπωνία (δεκαετία του 90), στις ΗΠΑ ((2006-2007), στην Ιρλανδία και την Ισλανδία (2008), στην Ισπανία (2009), δεκάδες εκατομμύρια νοικοκυριών των λαϊκών τάξεων οδηγήθηκαν στην παύση πληρωμών και άρχισαν να υπόκεινται σε μαζικές εξώσεις[11]. Σε πλαίσια μείωσης του πραγματικού μισθού, μαζικής ανεργίας και καταχρηστικών όρων δανεισμού, τα αποτελέσματα των χρεών αυτών είναι καταστροφικά για ένα αυξανόμενο μέρος των λαϊκών τμημάτων. Στις ΗΠΑ, από το 2006, δεκατέσσερα εκατομμύρια οικογένειες έχασαν την κατοικία τους σε όφελος των τραπεζών[12]. Στην Ισπανία, είναι περισσότερες από 300.000 οικογένειες. Βρισκόμαστε και πάλι αντιμέτωποι, στην ιστορία των χωρών του Βορρά, σε ένα μαζικό φαινόμενο βίαιης αποστέρησης περιουσίας. Στις ΗΠΑ, η δικαιοσύνη κατέγραψε το τεράστιο ποσό των 500.000 περιπτώσεων καταχρηστικών και απατηλών συμβάσεων ακινήτων, ο πραγματικός αριθμός όμως είναι κατά πολύ υψηλότερος. Στην Ισπανία, η νομοθεσία την οποία επικαλούνται οι τραπεζίτες για να προχωρήσουν σε έξωση οικογενειών από την κατοικία τους είναι της εποχής του δικτάτορα Φράνκο. Στην Ελλάδα, στα πλαίσια του τρίτου μνημονίου που δέχθηκε η κυβέρνηση Τσίπρα το 2015, οι τράπεζες αρχίζουν να έχουν τα χέρια ελεύθερα για να προχωρήσουν σε εξώσεις οικογενειών που δεν είναι σε θέση να αποπληρώσουν τα ενυπόθηκα δάνειά τους[13]. Στις ΗΠΑ, στην Ισπανία, στην Ιρλανδία, στην Ισλανδία, στην Ελλάδα… ένα νέο είδος κίνησης και κινητοποιήσεων γεννήθηκαν για την αντίσταση σε αυτήν την πολιτική εξώσεων/αποστέρησης περιουσίας

Παράνομα φοιτητικά χρέη

Στις αγγλοσαξονικές χώρες τις πλέον βιομηχανοποιημένες καθώς και στην Ιαπωνία, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές που εφαρμόζονται στο σύστημα παιδείας αύξησαν κατά δραματικό τρόπο το κόστος των ανώτατων σπουδών και περιόρισαν έντονα την πρόσβαση στις υποτροφίες. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται σε παγκόσμια κλίμακα.

Αυτό ανάγκασε δεκάδες εκατομμύρια νέων των λαϊκών τάξεων να χρεωθούν σε δραματικά ποσοστά για να μπορέσουν να σπουδάσουν στο πανεπιστήμιο. Στις ΗΠΑ, το φοιτητικό χρέος υπερβαίνει τα 1.000 δις δολαρίων (ποσό που ξεπερνά το διπλάσιο του συνολικού εξωτερικού χρέους – ιδιωτικού και κρατικού – της Υποσαχάριας Αφρικής[14]). Ένα συμβολικό όριο που εκφράζει την σοβαρότητα της κατάστασης. Δυο στους τρεις φοιτητές είναι χρεωμένοι και οφείλουν, κατά μέσο όρο, 27.000 δολάρια. Το 2008, 80% των φοιτητών που ολοκλήρωναν σπουδές μάστερ νομικής συσσώρευαν χρέος 77.000 δολαρίων αν είχαν πάει σε ιδιωτικό πανεπιστήμιο και 50.000 δολαρίων αν σπούδαζαν σε δημόσιο ίδρυμα. Το μέσο χρέος των φοιτητών που πραγματοποίησαν ένα έτος σπουδών ειδίκευσης στην ιατρικά ανερχόταν σε 140.000 δολάρια. Μια φοιτήτρια που έλαβε το μάστερ νομικής δήλωσε σε ιταλική εφημερίδα: «Νομίζω πως δεν θα καταφέρω να αποπληρώσω τα χρέη που συνήψα για να πληρώσω τις σπουδές μου, μερικές μέρες σκέφτομαι πως όταν πεθάνω, θα έχω ακόμη να πληρώνω δόσεις του χρέους μου για το πανεπιστήμιο. Σήμερα, έχω ένα πρόγραμμα αποπληρωμής που εκτείνεται σε 27 χρόνια και μισό, αλλά είναι ιδιαίτερα φιλόδοξο γιατί το επιτόκιο είναι κυμαινόμενο και με πολλή δυσκολία καταφέρνω να πληρώσω (…)Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο είναι ότι δεν είμαι σε θέση να αποταμιεύσω και το χρέος μου είναι πάντα εδώ και με στοιχειώνει »[15].

Στην Ιαπωνία, ένας στους δυο φοιτητές είναι χρεωμένος. Το μέσο χρέος των φοιτητών ανέρχεται στο αντίστοιχο των 30.000 δολαρίων. Στον Καναδά, παρατηρείται η ίδια τάση[16].  Το να σπουδάσεις στο πανεπιστήμιο γίνεται όλο και πιο ακριβό ενώ στην κατεστραμμένη και πλήρη αγορά γίνεται όλο και πιο δύσκολο να βρεις μια εργασία με αξιοπρεπή μισθό. Μετά τις σπουδές τους, οι χρεωμένοι νέοι και οι οικογένειές τους αντιμετωπίζουν όλο και περισσότερες δυσκολίες στην αποπληρωμή των χρεών. Για την αποπληρωμή, αναγκάζονται συχνά να δεχθούν πολύ ανασφαλείς θέσεις απασχόλησης και αναξιοπρεπείς όρους εργασίας. Οι τράπεζες πραγματοποιούν ζουμερά κέρδη χάρη στο φοιτητικό χρέος. Όπως με το θέμα των παράνομων ενυπόθηκων δανείων, νέες μορφές πάλης και νέα κινήματα γεννιούνται πλέον για την μάχη κατά των παράνομων φοιτητικών χρεών. Έτσι συμβαίνει στις ΗΠΑ, με το κίνημα Strike Debt ! Παρακολουθούμε προσπάθειες ένωσης των διαφόρων αντιστάσεων στο μέτωπο του χρέους: φοιτητικά χρέη, ενυπόθηκα χρέη, καταναλωτικά χρέη, χρέη που συνδέονται με τους φόρους, χωρίς να ξεχνούμε το δημόσιο χρέος[17].

Η υπερχρέωση επηρεάζει και υποβαθμίζει τις συνθήκες ζωής ενός αυξανόμενου τμήματος των λαϊκών τάξεων σε όλες τις πλέον βιομηχανοποιημένες χώρες. Στο Βέλγιο, ο αριθμός των ατόμων σε διαδικασία πτωχευτικού συμβιβασμού υπερδιπλασιάστηκε μεταξύ 2007 και 2017.

Οι γυναίκες που είναι αρχηγοί μονογονεϊκών οικογενειών πλήττονται παντού σοβαρά από την υπερχρέωση. Ο πόνος που συνδέεται με τις ταπεινώσεις στις οποίες υποβάλλονται τα υπερχρεωμένα άτομα μεγαλώνει. Οι παρεισφρήσεις στην ιδιωτική ζωή και στην κατοικία των υπερχρεωμένων εκ μέρους των αρχών πολλαπλασιάζονται και χειροτερεύουν.  Δεδομένης της εργασιακής ανασφάλειας, της καταβολής μισθών εξαθλίωσης για μερική ή ακόμη και για πλήρη απασχόληση, όλο και περισσότεροι μισθωτοί είναι θύματα του συστήματος χρέους.

Η Κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου

Κατά την διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, η πολιτική καταστροφής των κοινωνικών κατακτήσεων που ασκούν οι διαδοχικές κυβερνήσεις και η καπιταλιστική τάξη στοχεύει ειδικότερα στην επίθεση κατά των συμβάσεων σταθερής εργασίας που αποτελούν αντικείμενο συλλογικής διαπραγμάτευσης. Τα στοιχειώδη δικαιώματα των εργαζομένων και των δικαιούχων κοινωνικών επιδομάτων παρουσιάζονται ως προνόμια και ως εμπόδια στην ανταγωνιστικότητα και την ευελιξία. Μια εκστρατεία υπέρ της αυτό-απασχόλησης διενεργείται συστηματικά δημιουργώντας την ελπίδα της προοπτικής ελευθερίας. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι ωθούνται να χρεωθούν για να αυτό-απασχοληθούν, να δημιουργήσουν την δική τους μικρο-επιχείρηση, να δημιουργήσουν από μόνοι τους μιαν επιχείρηση, να εκμεταλλευθούν οι ίδιοι «το δικό τους ανθρώπινο κεφάλαιο.» Όπως αναφέρει ο Maurizio Lazzaretto στο βιβλίο του La Fabrique de l’homme endetté, (Η Κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου) «Στην οικονομία του χρέους, το να γίνεις ανθρώπινο κεφάλαιο ή επιχειρηματίας του εαυτού σου, σημαίνει να αναλάβεις τα κόστη και το ρίσκο μιας ευέλικτης επιχείρησης όπου κυριαρχούν οι χρηματο-οικονομικές επιταγές, κόστη και ρίσκα που δεν είναι μόνον αυτά της καινοτομίας αλλά επίσης, και προπάντων, αυτά της ανασφάλειας, της φτώχειας, της ανεργίας, των κακής ποιότητας υπηρεσιών υγείας, της έλλειψης στέγης, κλπ.»[18]. Αυξάνει ο αριθμός των ατόμων που, έχοντας επιχειρήσει την αυτό-απασχόληση, αποτυγχάνουν καταλήγοντας στην υπερχρέωση και χάνουν τα λίγα που κατείχαν.  Παρακάτω, ο Lazzarato γράφει: «Η στρατηγική διαδικασία του νεοφιλελεύθερου προγράμματος όσον αφορά το Κράτος πρόνοιας συνίσταται στην μαζική μεταμόρφωση των «εργασιακών δικαιωμάτων» σε "κοινωνικά χρέη» που οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές επιχειρούν, με τη σειρά τους, να μετατρέψουν σε ιδιωτικά χρέη, ενώ μετατρέπουν παράλληλα τους «δικαιούχους» σε «οφειλέτες» των ταμείων ανεργίας (για τους ανέργους) και του Κράτους (για τους δικαιούχους των κατώτατων κοινωνικών παροχών) »[19]. Ενώ οι εφαρμοζόμενες από τις νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις πολιτικές οδηγούν στην φτωχοποίηση των μισθωτών (πάγωμα ή μείωση μισθών, εργασιακή ανασφάλεια, …) και των άλλων κατόχων κοινωνικών δικαιωμάτων (πάγωμα ή μείωση των συντάξεων, μείωση ή κατάργηση των κοινωνικών επιδομάτων, υποβάθμιση ή εξαφάνιση ορισμένων δημόσιων υπηρεσιών, μείωση ή κατάργηση των επιδομάτων ανεργίας, μείωση ή κατάργηση των υποτροφιών, κλπ.), «το χρηματοπιστωτικό σύστημα λέει πως θα πλουτίσουν μέσω δανείων και απόκτησης μετοχών. Δεν υπάρχει αύξηση των άμεσων ή έμμεσων μισθών (συντάξεις), αλλά καταναλωτικά δάνεια και ενθάρρυνση στη συμμετοχή στο χρηματιστήριο (συνταξιοδοτικά ταμεία, ιδιωτική ασφάλεια). Δεν υπάρχει δικαίωμα στην κατοικία αλλά στεγαστικά δάνεια. Δεν υπάρχουν δικαιώματα εκπαίδευσης αλλά σπουδαστικά δάνεια. Δεν υπάρχει αμοιβαιοποίηση κατά των κινδύνων (ανεργία, υγεία, σύνταξη, κλπ.) αλλά επένδυση στις ατομικές ασφάλειες.»[20]

Μεταξύ των προσφύγων που φθάνουν στην Ευρώπη ξεπερνώντας τα χειρότερα εμπόδια, πολλοί είναι εκείνοι που χρεώθηκαν για να μπορέσουν να πραγματοποιήσουν το μεγάλο ταξίδι προς μια χώρα ασύλου. Ωθούνται να δεχθούν τις χειρότερες συνθήκες εργασίας για να αποπληρώσουν τα χρέη τους γνωρίζοντας πως ένα μέρος της οικογένειάς τους που έμεινε πίσω βρίσκεται το ίδιο υπό την πίεση των πιστωτών. Μεταξύ των μεταναστριών γυναικών που οδηγούνται στην πορνεία, πολλές είναι εκείνες που το κάνουν για να αποπληρώσουν ένα παράνομο χρέος.

Από τότε που ξέσπασε η κρίση στις πιο βιομηχανοποιημένες χώρες το 2007, παρατηρούμε συνεπώς μια νέα ενίσχυση του «συστήματος χρέους» και της ιδιωτικής του πλευράς: καταχρηστικά ενυπόθηκα δάνεια, παράνομα φοιτητικά χρέη, χρέη καταναλωτικά που αποξενώνουν και φτωχοποιούν. Αυτό συμβαδίζει με την δράση των κυβερνήσεων που χρησιμοποιούν την αύξηση του δημόσιου χρέους που ευνόησαν για να ενισχύσουν την επίθεση κατά των κοινωνικών κατακτήσεων του 20^ου αιώνα.

Υποστήριξη των πρωτοβουλιών που αντιμετωπίζουν δυναμικά την μάχη κατά των παράνομων ιδιωτικών χρεών

Πώς μπορεί κανείς να αναμένει άνθρωποι ταπεινωμένοι λόγω της υπερχρέωσης, αντιμέτωποι με την καταχρηστική συμπεριφορά των τραπεζών, που πετιούνται έξω από την κατοικία τους και που, παρόλα αυτά, χρωστούν ακόμη ένα μέρος του χρέους, να κινητοποιηθούν όλοι μαζί για να σταματήσει η πληρωμή του δημόσιου χρέους τους Κράτους ή να συμμετέχουν σε συλλογικές δράσεις για τα δικαιώματα των εργαζομένων; Αν έχουν ηττηθεί στην προσωπική τους μάχη επειδή δεν υπήρχε ένα κίνημα αντίστασης αρκετά ισχυρό για να εμποδίσει τις εξώσεις από την κατοικία, για να βγουν από άλλες μορφές υπερχρέωσης, κινδυνεύουν να μην βρουν την δύναμη να συνεχίσουν να παλεύουν. Κινδυνεύουν να θεωρήσουν ότι το θέμα του παράνομου δημόσιου χρέους δεν τους αφορά, όπως και η συλλογική πάλη για τα κοινωνικά δικαιώματα. Πρέπει να στηριχθούν οι πρωτοβουλίες που αντιμετωπίζουν δυναμικά την μάχη κατά των παράνομων ιδιωτικών χρεών

Τέλος δεύτερου μέρους. Το 3^ο μέρος θα αναφέρεται τόσο στα παράνομα ιδιωτικά χρέη στις αναπτυσσόμενες χώρες.

Μετάφραση από τα γαλλικά: Christine Cooreman

Σημειώσεις:

[1] Ο Κ. Μαρξ υπογραμμίζει ως πηγές, συχνά βίαιες, της πρώιμης συσσώρευσης που επέτρεψαν στον καπιταλισμό να υπερισχύσει άλλων τρόπων παραγωγής: τον ριζικό διαχωρισμό του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής, την κατάργηση των κοινοτικών αγαθών, το κίνημα enclosure στην επαρχία, την απώλεια –από τους τεχνίτες- του εργαλείου δουλειάς τους, την αιματηρή καταστολή κατά των απαλλοτριωθέντων (που είχαν χάσει τα πάντα λόγω χρεών που δεν κατάφερναν να αποπληρώσουν), τις αποικιακές κατακτήσεις και την υποταγή των ηπείρων που μονοπώλησαν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις, το εμπόριο των σκλάβων, το σύστημα δημοσίου χρέους (βλ. Βιβλίο 1ο του Κεφαλαίου. Η πρώιμη συσσώρευση. εκδ. Gallimard, La Pléiade, σελ. 1167 ως 1240). Η Silvia Federici προσθέτει σε αυτά το κυνήγι μαγισσών, αυτό το έντονο και αιματηρό κίνημα καταστολής των γυναικών από τα τέλη του 15ου ως τα μέσα του 17ου αιώνα.  Ο Ernest Mandel στην μελέτη « Accumulation primitive et industrialisation du tiers-monde » (Πρώιμη συσσώρευση και βιομηχανοποίηση του Τρίτου Κόσμου), in Victor Fay (εκδ.) En partant du « Capital » (Μιλώντας για το «Κεφάλαιο»), Παρίσι: Anthropos, σσ. 143–168, συνοψίζει την θέση του Μαρξ και υπογραμμίζει πως «Θα μπορούσε ακόμη κανείς να πει ότι ο Μαρξ υποτίμησε την σημασία της λεηλασίας του Τρίτου Κόσμου για την συσσώρευση του βιομηχανικού κεφαλαίου στην Δυτική Ευρώπη.» (σελ. 149). Το 1913, η Ρόζα Λούξεμπουργκ, στο Η συσσώρευση του κεφαλαίου (Παρίσι: εκδ. Maspero, Τόμος ΙΙ, 1969) επανέρχεται επίσης στη διαδικασία πρώιμης συσσώρευσης και την επέκτασή της στην εποχή του ιμπεριαλισμού του τέλους του 19ου αιώνα. https://www.marxists.org/francais/luxembur/works/1913/rl_accu_k_30.htm (στη γαλλική γλώσσα) Βλ. επίσης: Harvey, David (2010). Le Nouvel impérialisme (Ο Νέος ιμπεριαλισμός), Paris,  Les Prairies ordinaires καθώς και: Jean Batou, Accumulation par dépossession et luttes anticapitalistes : une perspective historique longue (Συσσώρευση μέσω της αποστέρησης και αντικαπιταλιστική πάλη: μια μακρά ιστορική προοπτική)  – CONTRETEMPS, https://www.contretemps.eu/accumulation-par-depossession-et-luttes-anticapitalistes-une-perspective-historique-longue/

[2] Standage, Scott, Born Losers: A History of Failure in America (Μια Ιστορία Αποτυχίας στην Αμερική), Harvard University Press, 2005

[3] Galenson, David (March 1984). "The Rise and Fall of Indentured Servitude in the Americas: An Economic Analysis" (Η άνοδος και η πτώση της συμβατικής υποτέλειας στην Αμερική: Μια οικονομική ανάλυση) The Journal of Economic History. 44 (1) : 1–26. https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-economic-history/article/div-classtitlethe-rise-and-fall-of-indentured-servitude-in-the-americas-an-economic-analysisdiv/E485D8B3180DB46FE48D52EF46A869B6

[4] https://www.sscnet.ucla.edu/southasia/Diaspora/freed.html

[5] Βλ. David Graeber, σελ. 315 (γαλλική έκδοση). Βλ. επίσης: Peasant movements and tribal uprisings in the 18th and 19th centuries: Deccan Uprising (Αγροτικά κινήματα και εξεγέρσεις φυλών στον 18ο και 19ο αιώνα: η Εξέγερση του Ντεκάν) (1875) – HISTORY AND GENERAL STUDIES https://selfstudyhistory.com/2015/10/14/peasant-movements-and-tribal-uprisings-in-the-18th-and-19th-centuries-deccan-uprising-1875/

[6] Βλ. το κείμενο του νόμου Dekkhan Agriculturists' Relief Act, 1879  https://indiankanoon.org/doc/1545750/

[7] Βλ. Éric Toussaint, “Au Sud comme au Nord, de la grande transformation des années 1980 à la crise actuelle” Από τον Νότο στον Βορρά, από την μεγάλη μεταμόρφωση της δεκαετίας του 1980 ως την σημερινή κρίση), δημοσιεύτηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 2009, http://www.cadtm.org/Au-Sud-comme-au-Nord-de-la-grande

Στα ισπανικά: http://www.cadtm.org/La-gran-transformacion-desde-los Στα αγγλικά: http://www.cadtm.org/In-the-South-as-well-as-the-North  Στα πορτογαλικά: http://www.cadtm.org/A-grande-transformacao-dos-anos,4754

[8] Εξ άλλου, η φυλάκιση για χρέη απαγορεύεται από το 1ο άρθρο του 4ου Πρωτοκόλλου της Σύμβασης προστασίας των δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών που αναγνωρίζει ορισμένα δικαιώματα και ελευθερίες άλλες από αυτές που αναφέρονται ήδη στην Σύμβαση και στο πρώτο πρόσθετο πρωτόκολλο της Σύμβασης, όπως τροποποιήθηκε από το πρωτόκολλο αρ. 11. Βλ. : (στα γαλλικά) http://www.echr.coe.int/Documents/Convention_FRA.pdf  και, στην αγγλική γλώσσα: https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/090000168006b65c

[9] Βλ. https://fr.wikipedia.org/wiki/Contrainte_judiciaire  http://www.farapej.fr/Documents/Fiches/04.pdf

[10] Bulletin n° : B123 - Question et réponse écrite n° : 0599 - Législature : 50, Ημ/νία δημοσίευσης: 04/06/2002. https://www.lachambre.be/kvvcr/showpage.cfm?section=qrva&language=fr&cfm=qrvaXml.cfm?legislat=50&dossierID=50-b160-17-0599-2001200201008.xml

[11] Éric Toussaint, 2007-2017 : Les causes d'une crise financière qui a déjà 10 ans (Τα αίτια μιας κρίσης που διαρκεί ήδη 10 χρόνια), http://www.cadtm.org/2007-2017-Les-causes-d-une-crise

[12] Éric Toussaint, États-Unis : Les abus des banques dans le secteur immobilier et les expulsions illégales de logement (ΗΠΑ: οι καταχρήσεις των τραπεζών στον τομέα των ακινήτων και οι παράνομες εξώσεις από κατοικία), δημοσίευση στις 4 Απριλίου 2009, http://www.cadtm.org/Etats-Unis-Les-abus-des-banques  Βλ. επίσης: Éric Toussaint,  Les banques et la nouvelle doctrine « Too Big to Jail » (Οι τράπεζες και το νέο δόγμα «Too Big to fail» (Πολύ μεγάλο για να αποτύχει), δημοσιεύτηκε στις 9 Μαρτίου 2014, http://www.cadtm.org/Les-banques-et-la-nouvelle

[13] Βλ. « Les banques et l'État grecs essaient de prendre nos maisons tous les mercredis au tribunal de paix » (οι ελληνικές τράπεζες και το Δημόσιο προσπαθούν να πάρουν τα σπίτια μας κάθε Τετάρτη στα ειρηνοδικεία) http://www.cadtm.org/Les-banques-et-l-Etat-grecs

[14] Βλ. στην ιστοσελίδα της Παγκόσμιας Τράπεζας http://datatopics.worldbank.org/debt/ids/region/SSA

[15] La Repubblica, 4 Αυγούστου 2008, αναφέρεται από τον Maurizio Lazzarato, La fabrique de l’homme endetté. Essai sur la condition néolibérale (Η κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου. Δοκίμιο πάνω στην νεοφιλελεύθερη συνθήκη), Εκδ.. Άμστερνταμ, 2011, σ. 28.

[16]  Φοιτητική πάλη και χρέη στο Κεμπέκ: « Tant qu'on n'aura pas renversé le capitalisme, on ne pourra pas sauver l'éducation »(Αν δεν ανατρέψουμε τον καπιταλισμό δεν θα μπορέσουμε να σώσουμε την παιδεία) (Συζήτηση με τον Éric Martin, από την Maud Bailly) http://www.cadtm.org/Luttes-dettes-etudiantes-au-Quebec

Βλ. επίσης: Isabelle Ducas "L'endettement étudiant, un lourd fardeau" (το φοιτητικό χρέος, ένα βαρύ φορτίο) http://affaires.lapresse.ca/finances-personnelles/train-de-vie/201312/10/01-4719551-lendettement-etudiant-un-lourd-fardeau.php

Βλ. την επίσημη ιστοσελίδα της Καναδικής κυβέρνησης: "Rembourser votre dette d'étudiant" (Η αποπληρωμή του φοιτητικού σας χρέους) - https://www.canada.ca/fr/agence-consommation-matiere-financiere/services/rembourser-dette-etudient.htm

[17] Βλ. Strike Debt! The Debt Resisters’ Operations Manual (Εγχειρίδιο επιχειρήσεων των Αντιστασιακών του Χρέους) http://strikedebt.org/drom/ και ειδικότερα, όσον αφορά τα φοιτητικά χρέη http://strikedebt.org/drom/chapter-four/

[18] Maurizio Lazzarato, La fabrique de l’homme endetté. Essai sur la condition néolibérale (Η κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου. Δοκίμιο πάνω στην νεοφιλελεύθερη συνθήκη), Εκδ.. Άμστερνταμ, 2011, σ. 42.

[19] Maurizio Lazzarato, σ. 81.

[20] Maurizio Lazzarato, σ. 85.