Η μακρά παράδοση της ακύρωσης του χρέους στην Μεσοποταμία και την Αίγυπτο, από την 3η έως την 1η χιλιετία π.Χ.
του Ερίκ Τουσέν*
Είναι σημαντικό να διαπεράσουμε το προπέτασμα καπνού που έχουν κατασκευάσει οι πιστωτές και να αποκατασταθεί η ιστορική αλήθεια. Γενικευμένες ακυρώσεις χρεών συνέβησαν επανειλημμένα στην ιστορία.
Ο Χαμουραμπί - βασιλιάς της Βαβυλώνας- και οι διαγραφές του χρέους
Ο Κώδικας Χαμουραμπί βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι. Στην πραγματικότητα, ο όρος «κώδικας» είναι ακατάλληλος, διότι ο Χαμουραμπί μας άφησε ένα σύνολο κανόνων και αποφάσεων που αφορούν τις σχέσεις κυβέρνησης και πολιτών. Η βασιλεία του Χαμουραμπί, βασιλιάς της Βαβυλώνας (βρίσκεται στο σημερινό Ιράκ), ξεκίνησε το 1792 π.χ. και διήρκησε 42 χρόνια.
Αυτό που δεν αναφέρουν τα περισσότεροι βιβλία ιστορίας, είναι ότι ο Χαμουραμπί, όπως και άλλοι ηγέτες των πόλεων-κρατών της Μεσοποταμίας, διακήρυξε επανειλημμένα την διαγραφή χρεών των πολιτών προς τις κυβερνητικές αρχές και τους ανωτέρους αξιωματούχους και υπάλληλους. Το κείμενο που αποκαλείται Κώδικας Χαμουραμπί συντάχθηκε πιθανώς το 1762 π.χ. Ο επίλογος του διακήρυττε ότι «ο ισχυρός δεν μπορεί να καταπιέζει τον αδύναμο, η δικαιοσύνη πρέπει να προστατεύει τη χήρα και τα ορφανά (...) για να αποδίδεται δικαιοσύνη στους καταπιεσμένους» .
Με την αποκρυπτογράφηση πολλών εγγράφων, γραμμένων σε σφηνοειδή γραφή, οι ιστορικοί εντόπισαν το αναμφισβήτητο ίχνος τεσσάρων γενικών ακυρώσεων χρεών κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Χαμουραμπί (το 1792, 1780, 1771 και 1762 π.χ.).
Στην εποχή του Χαμουραμπί, η οικονομική, κοινωνική και πολιτική ζωή οργανώνονταν γύρω από το ναό και το παλάτι. Αυτοί οι δυο θεσμοί συνέθεταν τον κρατικό μηχανισμό, κάτι αντίστοιχο με τις δημόσιες αρχές των ημερών μας και εκεί έβρισκαν απασχόληση πολλοί βιοτέχνες και εργάτες, καθώς εξ άλλου και γραφείς. Στο παλάτι ή στον ναό έβρισκαν όλοι αυτοί στέγη και τροφή. Ελάμβαναν δύο πλήρη γεύματα την ημέρα. Οι εργαζόμενοι και οι αξιωματούχοι του παλατιού σιτίζονταν χάριν της δραστηριότητας της αγροτιάς στην οποία η κυβέρνηση παρείχε (εκμίσθωνε) γη, εργαλεία, ζώα και νερό για άρδευση. Οι αγρότες παρήγαγαν μεταξύ άλλων κριθάρι (το βασικό δημητριακό), λάδι, φρούτα και λαχανικά. Μετά τη συγκομιδή, οι αγρότες έπρεπε να πληρώσουν ένα μέρος στο κράτος ως ενοίκιο. Σε περίπτωση κακής σοδειάς αναγκάζονταν να χρεωθούν. Εκτός από την εργασία στη γη του ναού και του παλατιού, οι αγρότες ήταν ιδιοκτήτες της γης τους, του σπιτιού τους, των ζώων και των εργαλείων τους.Μια άλλη πηγή των χρεών των αγροτών αποτελούσαν τα ιδιωτικά δάνεια που χορηγούνταν από τους ανώτερους υπαλλήλους και αξιωματούχους για να πλουτίσουν και να οικειοποιηθούν την περιουσία των αγροτών σε περίπτωση αδυναμίας αποπληρωμής αυτών των χρεών. Η αδυναμία των αγροτών να αποπληρώσουν τα χρέη τους θα μπορούσε να τους οδηγήσει στην υποδούλωση, αυτούς τους ίδιους, καθώς και μέλη της οικογενείας τους. Για να εξασφαλιστεί η κοινωνική ειρήνη και να αποφευχθεί η εξαθλίωση των αγροτών, η εκάστοτε εξουσία ακύρωνε περιοδικά όλα τα χρέη|1| και αποκαθιστούσε τα δικαιώματα των αγροτών.
Γενικές ακυρώσεις χρέους σημειώθηκαν στη Μεσοποταμία για πάνω από 1000 χρόνια
Οι προκηρύξεις γενικής διαγραφής των χρεών δεν περιορίζονται στη βασιλεία του Χαμουραμπί. Ξεκίνησαν πριν από αυτόν και συνεχίστηκαν μετά από αυτόν. Υπάρχουν στοιχεία για διαγραφές χρέους που έγιναν το 2400 π.χ. έξι αιώνες πριν από την εποχή του Χαμουραμπί, στην πόλη της Lagash (Σουμερία). Οι πιο πρόσφατες χρονολογούνται από το 1400 π.χ. στο Νούζι. Συνολικά, οι ιστορικοί εντόπισαν με σιγουριά περί τις 30 γενικές παραγραφές χρεών στη Μεσοποταμία μεταξύ του 2400 και 1400 π.χ. Ο Michael Hudson|2| βεβαιώνει ότι οι γενικές παραγραφές του χρέους ήταν ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των κοινωνιών της Εποχής του Χαλκού στη Μεσοποταμία. Ενδιαφέρουσες, εξ’ άλλου, είναι και οι εκφράσεις σε διάφορες γλώσσες της Μεσοποταμίας, οι σχετικές με την παραγραφή χρεών: amargi στο Lagash (Σουμερία), nig-Sisa στο Ur, andurarum στην Ashur, misharum στη Βαβυλώνα, shudutu στο Νούζι.
Αυτές οι ανακηρύξεις διαγραφής του χρέους έγιναν αφορμή για μεγάλες εορταστικές εκδηλώσεις, συνήθως η γιορτή της άνοιξης. Υπό τη δυναστεία της οικογένειας του Χαμουραμπί εισήχθη η παράδοση της καταστροφής των πινακιδίων πάνω στα οποία ήταν χαραγμένα τα χρέη. Πράγματι, οι δημόσιες αρχές διατηρούσαν ακριβή λογιστική παρακολούθησης των χρεών σε πινακίδια που φυλάσσονταν στο ναό. Ο Χαμουραμπί πέθανε το 1749 π.χ. μετά από 42 χρόνια βασιλείας. Ο διάδοχός του Samsuiluna, ακυρώνει όλες τις οφειλές προς το κράτος και διατάσει την καταστροφή όλων των πινακιδίων χρεών, εκτός από εκείνα που αφορούσαν τα εμπορικά χρέη.
Όταν ο Ammisaduqa, ο τελευταίος ηγεμόνας της δυναστείας Χαμουραμπί, ανέβηκε στον θρόνο το 1646 π.χ., η γενική διαγραφή των χρεών που διακήρυσσε ήταν λεπτομερής και ουσιώδης. Θέλησε προφανώς να εμποδίσει κάποιους πιστωτές να αποκομίσουν οφέλη από τις ατέλειες του συστήματος. Το διάταγμα διευκρινίζει ότι εκείνοι οι πιστωτές και φοροεισπράκτορες που έδιωξαν αγρότες πρέπει να τους αποζημιώσουν και να αποκαταστήσουν την περιουσία τους, διαφορετικά θα εκτελεσθούν. Αν ένας δανειστής απέκτησε μια περιουσία με πίεση, πρέπει να την επιστρέψει και/ή να την αποπληρώσει στο ακέραιο.
Μετά από αυτό το διάταγμα, συστάθηκαν επιτροπές, προκειμένου να εξετάσουν όλες τις συμβάσεις ακίνητων περιουσιών και να ακυρώσουν εκείνες που υπόκεινται στις σχετικές διατάξεις της διαγραφής του χρέους, ώστε να γίνει επιστροφή στην προηγούμενη κατάσταση, statu quo ante. Η πρακτική εφαρμογή αυτού του διατάγματος διευκολύνθηκε από το γεγονός ότι, σε γενικές γραμμές, οι αγρότες συνέχισαν να εργάζονται στη γη τους, παρόλο που είχε περάσει στην ιδιοκτησία του πιστωτή. Ως εκ τούτου, καταγγέλλοντας τη σύμβαση και αναγκάζοντας τους πιστωτές να αποζημιώσουν τα θύματα, οι δημόσιες αρχές αποκαθιστούσαν τα δικαιώματα των αγροτών. Η κατάσταση θα επιδεινωθεί ακόμη περισσότερο στους επόμενους δύο αιώνες.
Τα όρια των διαταγμάτων ακύρωσης χρεών
Στη Μεσοποταμία, κατά τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού, απελευθερώνονταν όσοι έγιναν σκλάβοι λόγω χρέους, αλλά όχι οι άλλοι σκλάβοι (π.χ. τα «λάφυρα» πολέμων). Επομένως, τα διατάγματα για την ακύρωση χρέους δεν πρέπει να παρουσιάζονται ως αποφάσεις για την προώθηση της κοινωνικής χειραφέτησης, επρόκειτο απλώς για την επιστροφή στην προηγούμενη τάξη πραγμάτων, η οποία διατηρούσε πολλές μορφές καταπίεσης. Χωρίς να θέλουμε να ωραιοποιήσουμε την οργάνωση αυτών των κοινωνιών πριν από 3.000 με 4.000 χρόνια, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι οι κυβερνώντες επεδίωκαν να διατηρήσουν μια κοινωνική συνοχή. Προωθούσαν τον σχηματισμό μεγάλων ιδιωτικών περιουσιών, έπαιρναν μέτρα για άμεση πρόσβαση στις κατάλληλες για γεωργία γαίες, περιόριζαν την αύξηση των ανισοτήτων, εξασφάλιζαν τη συντήρηση και την ανάπτυξη των συστημάτων άρδευσης. Ο Michael Hudson επισημαίνει επίσης, ότι η απόφαση να κηρυχτεί πόλεμος ανήκε στη γενική συνέλευση των πολιτών και ότι ο «βασιλιάς» δεν είχε την εξουσία να πάρει τέτοια απόφαση.
Φαίνεται ότι στην κοσμοθεωρία των Μεσοποτάμιων της Εποχής του Χαλκού, δεν υπήρχε αρχική Δημιουργία από έναν θεό. Ο Άρχων (ruler), αντιμέτωπος με το χάος, οργάνωσε τον κόσμο για να αποκατασταθεί η τάξη και η δικαιοσύνη.
Μετά το 1400 π.χ., δεν βρέθηκε καμία πράξη διαγραφής του χρέους. Οι ανισότητες ενισχύθηκαν σημαντικά. Η γη μονοπωλήθηκε από μεγάλους γαιοκτήμονες, η δουλεία λόγω χρέους ριζώθηκε. Ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού μετανάστευσε προς τα βορειοδυτικά, προς τη Χαναάν, με επιδρομές στην Αίγυπτο (οι Φαραώ διαμαρτύρονταν).
Κατά τη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν, που θεωρούνται από τους ιστορικούς της Μεσοποταμίας ως σκοτεινά χρόνια (Dark Ages) - λόγω της μείωσης των γραπτών ιχνών - ανακαλύπτουμε στοιχεία για βίαιες κοινωνικές συγκρούσεις μεταξύ των πιστωτών και των χρεωστών.
Κατά τη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν, που θεωρούνται από τους ιστορικούς της Μεσοποταμίας ως σκοτεινά χρόνια (Dark Ages) - λόγω της μείωσης των γραπτών ιχνών - ανακαλύπτουμε στοιχεία για βίαιες κοινωνικές συγκρούσεις μεταξύ των πιστωτών και των χρεωστών.
Αίγυπτος: Η Στήλη της Ροζέτας (Rosetta Stone) επιβεβαιώνει την παράδοση των διαγραφών χρεών
Η «στήλη της Ροζέτας», σκαλίστηκε το 196 π.χ. και βρέθηκε το 1799 στην πόλη Ροζέτα, από τον Γάλλο Μπουσάρ. Η αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών έγινε από τον Γάλλο Σαμπολιόν το 1822.Η Πέτρα της Ροζέτας αρπάχτηκε από μέλη του στρατού του Ναπολέοντα το 1799 κατά τη διάρκεια της αιγυπτιακής εκστρατείας και αποκρυπτογραφήθηκε το 1822 από τον Γάλλο Σαμπολιόν το 1822. Βρίσκεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο. Η μεταφραστική εργασία διευκολύνθηκε από το γεγονός ότι η πέτρα παρουσιάζει το ίδιο κείμενο σε τρεις γλώσσες: την αρχαία αιγυπτιακή, τη λαϊκή αιγυπτιακή και την ελληνική της εποχής του Μεγαλέξανδρου.
Το περιεχόμενο της Πέτρας της Ροζέτας επιβεβαιώνει την παράδοση της ακύρωσης των χρεών που εφαρμόστηκε στη φαραωνική Αίγυπτο από τον όγδοο αιώνα π.χ., πριν από την κατάκτησή της από τον Μεγαλέξανδρο το τέταρτο π.χ. αιώνα. Αναφέρει ότι ο Φαραώ Πτολεμαίος Ε’, το 196 π.χ. ακύρωσε τις οφειλές του λαού της Αιγύπτου.
Το περιεχόμενο της Πέτρας της Ροζέτας επιβεβαιώνει την παράδοση της ακύρωσης των χρεών που εφαρμόστηκε στη φαραωνική Αίγυπτο από τον όγδοο αιώνα π.χ., πριν από την κατάκτησή της από τον Μεγαλέξανδρο το τέταρτο π.χ. αιώνα. Αναφέρει ότι ο Φαραώ Πτολεμαίος Ε’, το 196 π.χ. ακύρωσε τις οφειλές του λαού της Αιγύπτου.
Αν και η αιγυπτιακή κοινωνία της εποχής των Φαραώ ήταν πολύ διαφορετική από την κοινωνία της Μεσοποταμίας της εποχής του Χαλκού, ξαναβρίσκουμε το ίχνος μιας διακήρυξης αμνηστίας που προηγείται των γενικών ακυρώσεων του χρέους. Ο Ραμσής Δ’ (1153-1146 π.χ.) διακήρυξε ότι μπορούσαν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, όσοι έφυγαν. Εκείνοι που φυλακίστηκαν αφέθηκαν ελεύθεροι. Ο πατέρας του, Ραμσής Γ’ (1184 -1153 π.χ.) είχε κάνει το ίδιο. Σημειωτέον ότι στη δεύτερη χιλιετία, φαίνεται να μην υπήρχε δουλεία για χρέος στην Αίγυπτο. Οι δούλοι ήταν λάφυρα του πολέμου. Οι προκηρύξεις του Ραμσή Γ’ και Δ’ αφορούσαν την ακύρωση καθυστερημένων οφειλομένων φόρων στο Φαραώ, την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων, καθώς επίσης τη δυνατότητα να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, όσοι είχαν καταδικαστεί σε εξορία.
Μόνο από τον 8ο π.χ. αιώνα., βρέθηκαν στην Αίγυπτο διακηρύξεις διαγραφής του χρέους και απελευθέρωσης σκλάβων για χρέος. Είναι η περίπτωση της βασιλείας του Φαραώ Bocchoris (Βάχκαρε Μπακενρανέφ , 725-720 π.χ.), του οποίου το όνομα είχε εξελληνιστεί.
Τα θεμελιώδη κίνητρα των διαγραφών του χρέους ήταν ότι ο Φαραώ ήθελε να έχει στη διάθεση του αγροτιά που μπορούσε να παράγει αρκετή τροφή και να είναι διαθέσιμη για να συμμετέχει σε στρατιωτικές εκστρατείες. Για αυτούς τους δύο λόγους δεν έπρεπε οι αγρότες να εκδιώκονται από τη γη τους, υπό τον έλεγχο των πιστωτών.
Σε άλλο μέρος της περιοχής, παρατηρούμε ότι οι Ασσύριοι αυτοκράτορες της 1ης χιλιετίας π.χ. υιοθέτησαν επίσης την παράδοση των παραγραφών των χρεών. Το ίδιο ίσχυε στην Ιερουσαλήμ, κατά τον 5ο π.χ. αιώνα. Για απόδειξη, το 432 π.χ.., ο Νεεμίας σίγουρα επηρεασμένος από την αρχαία παράδοση της Μεσοποταμίας, διακηρύσσει την ακύρωση των χρεών των χρεωμένων Εβραίων στους πλούσιους συμπατριώτες τους. Σε αυτή την εποχή συντάσσεται η Τορά. Η παράδοση των γενικευμένων ακυρώσεων του χρέους είναι μέρος της εβραϊκής θρησκείας και των πρωτοχριστιανικών κείμενων μέσω του Λευιτικού που διακηρύσσει την παραγραφή του χρέους κάθε έβδομη επέτειο, δηλαδή κάθε 50 χρόνια.
Συμπέρασμα
Σήμερα, η αποπληρωμή του χρέους αποτελεί χωρίς αμφιβολία ένα ταμπού. Παρουσιάζεται από τους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων, από τις κεντρικές τράπεζες, το ΔΝΤ και το mainstream τύπο ως αναπόφευκτη, αδιαμφισβήτητη, υποχρεωτική. Οι πολίτες θα έπρεπε να υποκύψουν για να πληρώσουν το χρέος.
Η μόνη δυνατή συζήτηση επικεντρώνεται στο πώς να ρυθμιστεί η κατανομή των αναγκαίων θυσιών ώστε να παραχθούν επαρκείς δημοσιονομικοί πόροι για να ανταποκριθούν στις δεσμεύσεις που ανέλαβε το χρεωμένο έθνος. Οι κυβερνήσεις που δανείστηκαν εξελέγησαν δημοκρατικά, τα διατάγματα που εκδίδουν είναι συνεπώς νόμιμα. Πρέπει να πληρώσουμε.
Είναι σημαντικό να διαπεράσουμε το προπέτασμα καπνού που έχουν κατασκευάσει οι πιστωτές και να αποκατασταθεί η ιστορική αλήθεια. Γενικευμένες ακυρώσεις χρεών συνέβησαν επανειλημμένα στην ιστορία.
Οι ακυρώσεις αυτές αντιστοιχούν σε διαφορετικά πλαίσια.
Στην περίπτωση που μόλις προαναφέραμε, οι διακηρύξεις γενικευμένης ακύρωσης του χρέους έγιναν με πρωτοβουλία των κυβερνώντων που επεδίωξαν να διατηρήσουν την κοινωνική ειρήνη. Σε άλλες περιπτώσεις, οι ακυρώσεις ήταν το αποτέλεσμα μιας κοινωνικής πάλης που επιδεινωνόταν από την κρίση και την αύξηση των ανισοτήτων. Αυτή είναι η περίπτωση της Αρχαίας Ελλάδας και της Αρχαίας Ρώμης.
Άλλα σενάρια πρέπει να ληφθούν επίσης υπόψη: η ακύρωση του χρέους από υπερχρεωμένες χώρες που προέβησαν σε μονομερή κυρίαρχη πράξη ή η διαγραφή του χρέους που χορηγείται από τους νικητές σε μια ηττημένη χώρα και/ή σύμμαχο...
Ένα πράγμα είναι σίγουρο: σε όλη την ιστορία, το χρέος είναι η κινητήρια δύναμη για πολλές κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές.
Σημειώσεις:
[1] Τα χρέη μεταξύ εμπόρων δεν συμπεριλαμβάνονταν σε αυτές τις ακυρώσεις.
[2] Αυτό το άρθρο βασίζεται κατά κύριο λόγο στην ιστορική σύνθεση του Michael Hudson, Δρ. Οικονομολογίας, σε πολλά σαγηνευτικά άρθρα και βιβλία του: «Η Χαμένη Παράδοση των Βιβλικών Ακυρώσεων του Χρέους», 1993, «Η Αρχαιολογία του Χρήματος», 2004. Ο Michael Hudson είναι μέλος μιας διεπιστημονικής ομάδας (ISCANEE, Διεθνές Συνέδριο Υποτρόφων για τις αρχαίες κοινωνίες και οικονομίες της Εγγύς Ανατολής), που συμπεριλαμβάνει φιλολόγους, αρχαιολόγους, ιστορικούς, οικονομολόγους που εργάζονται στο αντικείμενο των κοινωνιών και οικονομιών της αρχαίας Εγγύς Ανατολής. Η εργασία τους δημοσιεύεται από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Ο Michael Hudson γράφει το έργο του ως επέκταση της έρευνας του Karl Polanyi, γράφει επίσης αναλύσεις για τις σύγχρονες κρίσεις. Βλέπετε ειδικά «Ο Δρόμος για τον Αποπληθωρισμό του χρέους, την Υπερχρέωση και τον Νεοφιλελευθερισμό», Φεβρουάριος 2012.
Μεταξύ των έργων άλλων συγγραφέων οι οποίοι, από την οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση που ξεκίνησε το 2007-2008, έγραψαν για τη μακρά παράδοση της διαγραφής του χρέους, μπορείτε να διαβάσετε: David Graeber, «Χρέος: Τα πρώτα 5.000 Χρόνια», Melvillehouse, Νέα Υόρκη, 2011.
Éric Toussaint
* Eric Toussaint, διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης, Πρόεδρος της Επιτροπής για την κατάργηση του χρέους του Τρίτου Κόσμου (CADTM) στο Βέλγιο www.cadtm.org , μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου της ATTAC Γαλλίας. O Damien Millet και o Eric Toussaint διεύθυναν το συλλογικό βιβλίο «Χρέος ή Ζωή», Aden-CADTM, 2011, που έλαβε το Βραβείο του πολιτικού βιβλίου στην Έκθεση του Πολιτικού Βιβλίου της Λιέγης το 2011.
Μετάφραση από τα γαλλικά: Christian Haccuria