O ΓΙΟΣ

ΤΟΥ ΡΑΒΙΝΟΥ

Χαιρετώντας πνεύματα ηρώων,
                       αιμόφυρτα κεφάλια
Grodek (Georg Trakl)

Του  Γιώργου Γιαννόπουλου*
Στη Δώρα Σ. και στον Θανάση Κ.

Tο σοκάκι βγάζει στη θάλασσα. Τα βήματα αβέβαια στο χιόνι σ’ οδηγούν σχεδόν μηχανικά στην κατηφόρα. Έπειτα στα δεξιά σου μετά τις λευκές ξύλινες επιβλητικές επαύλεις αντικρίζεις το σπίτι. Στο γαλάζιο, στην παγωνιά των βημάτων, στους φοίνικες, στα γνωστά κόκκινα τούβλα έρχεσαι αντιμέτωπος με τη μέσα σιωπή. Και τη συγκίνηση. Το σπίτι θυμίζει κινηματογραφικό σκηνικό. Τα χαρακτηριστικά κόκκινα τούβλα... κι η συντριβή. Γκρεμισμένη στέγη, βυθισμένα δάπεδα, σπασμένα παράθυρα που χάσκουν, τα γεωμετρικά πλακάκια της κουζίνας στις αποχρώσεις της μελάνης... Η ανθρώπινη παρουσία στις μυλόπετρες του χρόνου. Και το πάθος, το αδάμαστο πάθος... κι ο παφλασμός των υδάτων στη δύσθυμη προκυμαία.

Την ίδια προκυμαία δρασκέλησε ο φιλόδοξος δημοσιογράφος για να συναντηθεί με τον Άοπλο Προφήτη: «Δέκα φορές συνάντησα τον Χίτλερ στο Kaiserhof όταν με ένταση και σε πυρετό έκανε την προεκλογική του εκστρατεία Καγκελάριος. Είδα τον Μουσολίνι, ακούραστο, να παρακολουθεί την παρέλαση χιλιάδων νέων. Κι ένα απόγευμα στη Μονπαρνάς αναγνώρισα τον Γκάντι στη λευκή του σιλουέτα να βαδίζει ακουμπώντας τον τοίχο. Κατόπι του φανατικές νεαρές... Για να κάνω τη συνέντευξη με τον Τρότσκι βρέθηκα στη γέφυρα που ενώνει την παλιά με τη νέα Κωνσταντινούπολη, τη Σταμπούλ με τον Γαλατά, πολύβουη πιο πολύ κι από την Pont-Neuf στο Παρίσι. Αλλά γιατί έχω την αίσθηση μια όμορφης Κυριακής στον Σηκουάνα κοντά στο St Cloud, ή Bougival ή Poissy; Δεν έχω ιδέα...» (1)

Έξι χρόνια πριν ξεσπάσει η λαίλαπα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και στο διάστημα της ίδιας γενιάς, σε αντίθεση με το παρελθοντολογικό deja vu του Σιμενόν η αίσθηση και ο λόγος του ιδρυτή του Κόκκινου Στρατού ηχούν προφητικά: «Ο φασισμός, και ιδιαίτερα ο γερμανικός εθνικοσοσιαλισμός, οδηγεί στην Ευρώπη σε έναν αναμφισβήτητο κίνδυνο για το σοκ ενός πολέμου. Ίσως να κάνω και λάθος, επειδή βρίσκομαι έξω απ’ όλα αυτά. Κι όμως, έχω την εντύπωση ότι δεν έχει κατανοηθεί η έκταση του κινδύνου. Αν δούμε τα πράγματα με μια προοπτική όχι μηνών αλλά ετών ―πάντως όχι δεκαετιών― θεωρώ απολύτως αναπόφευκτη μια πολεμική έκρηξη από μέρους της φασιστικής Γερμανίας. Νομίζω ότι το γεγονός αυτό θα έχει αποφασιστική σημασία για τη μοίρα της Ευρώπης...» (2)

Ο δρόμος προς τον όλεθρο έχει τους κανόνες του, τις μικρές του τελετές. «Σήμερα η Αgniya κι εγώ πήγαμε στο “Δείπνο” που διοργάνωσε ο Βασιλιάς Γεώργιος προς τιμήν του Λεοπόλδου του Βελγίου, που αποβιβάστηκε για τετραήμερη επίσκεψη. Ήταν ένας δείπνος όπως οι άλλοι. Εκατόν ογδόντα προσκεκλημένοι, η βασιλική οικογένεια σε απαρτία, μέλη της κυβέρνησης, πρέσβεις, Βρετανοί αξιωματούχοι εν αφθονία. Δειπνήσαμε σε πιάτα χρυσά, με μαχαιροπήρουνα χρυσά. Το γεύμα, διαφορετικό από τα αγγλικά, νοστιμότατο ―λέγεται ότι ο βασιλιάς έχει γάλλο σεφ. Καμιά εικοσαριά μουσικοί που έπαιξαν σκωτσέζικες γκάιντες ξεχύθηκαν στην αίθουσα... βάδιζαν αργά πάνω κάτω, δίπλα στα τραπέζια γεμίζοντας τους ουρανίσκους με αυτή τη σχεδόν βάρβαρη μουσική. Μ’ αρέσει η μουσική αυτή. Έχει κάτι από τα βουνά και τα δάση της Σκωτίας, την ηχώ των περασμένων αιώνων και της πρωτόγονης ιστορίας των ανθρώπων...» (3)

Tώρα όμως οι άνθρωποι φτιάχνουν την σύγχρονη ιστορία. «Ο Τσώρτσιλ απομακρύνθηκε από το βασιλικό ντουέτο και έπεσε φάτσα με φάτσα με τον Ρίμπεντροπ…(3α) Δεν μπορούσα να ακούσω τι έλεγαν, αλλά από μακριά έβλεπα τον Ρίμπεντροπ με ένα σκοτεινό ύφος αλαζονείας, όπως το συνήθιζε, ενώ ο Τσώρτσιλ του απαντούσε με χωρατά, που προκαλούσαν γέλιο στον περίγυρό του. Έπειτα ο Τσώρτσιλ έδειξε να βαριέται τη συζήτηση, έκανε στροφή επί τόπου και συνάντησε το βλέμμα μου. Τότε συνέβη το εξής:... υπό τα βλέμματα δύο βασιλέων διέσχισε την αίθουσα προς την κατεύθυνσή μου και μου χάρισε μια θερμότατη χειραψία... Ακολούθησε μια συζήτηση απόλυτης κατανόησης, στη διάρκεια της οποίας ο βασιλιάς Γεώργιος πλησίασε προκειμένου να σχολιάσει κάτι στον Τσώρτσιλ. Είχαμε την εντύπωση ότι ο Γεώργιος, ταραγμένος αναμφισβήτητα από την ανεξήγητη οικειότητα του Τσώρτσιλ με τον “κόκκινο πρέσβη”, έσπευσε να τον σώσει από τα νύχια του “διαβόλου της Μόσχας”»... (4)

Ο διάβολος όμως μάλλον βρισκόταν αλλού. «Χαμηλώνοντας τον τόνο της φωνής του, σα να ήθελε να μου εμπιστευθεί ένα μυστικό, ο Τσώρτσιλ προσπάθησε να με ρωτήσει: τι συμβαίνει στην ΕΣΣΔ; Τα πρόσφατα γεγονότα δεν εξασθένισαν τον στρατό σας; Δεν επηρέασαν την ικανότητά μας να αντέξουμε στις πιέσεις της Ιαπωνίας και της Γερμανίας; “Μπορώ να σας απαντήσω με μια ερώτηση;” είπα. “Αν ένας απατεώνας στρατηγός που διοικεί μια Στρατιά αντικατασταθεί από έναν τίμιο και αξιόπιστο, αυτό εξασθενεί τον στρατό μας; Αν ένας διευθυντής μιας εξοπλιστικής βιομηχανίας που κάνει σαμποτάζ, και αντικατασταθεί από έναν τίμιο και αξιόπιστο αυτό εξασθενεί την άμυνά μας;” Συνέχισα για λίγο στην ίδια κατεύθυνση, γελοιοποιώντας το παραμυθάκι, τόσο διαδεδομένο εδώ, αναφορικά με τις επιπτώσεις των “Εκκαθαρίσεων” στη γενικότερη κατάσταση της ΕΣΣΔ. Ο Τσώρτσιλ με άκουγε με μεγάλη προσοχή και κάπου κάπου κουνούσε το κεφάλι του με δυσπιστία. Όταν τέλειωσα μου είπε: “Με ανακουφίζει πολύ να τα ακούω όλα αυτά. Αν η Ρωσία ενισχύεται αντί να αποδυναμώνεται, όλα βαίνουν καλώς. Επαναλαμβάνω: χρειαζόμαστε μια ισχυρή Ρωσία, τη χρειαζόμαστε πολύ”. Έκανε μια παύση και συνέχισε: “Αυτός ο Τρότσκι είναι μεγάλος διάολος. Είναι μια δύναμη καταστροφής, όχι δημιουργίας. Συντάσσομαι απόλυτα με τον Στάλιν”».(5)

Κάποιοι λένε πως ο θεός ίσως να χρειάζεται τον διάβολο όπως ο καρχαρίας το αίμα ή η πάχνη τον ανοιξιάτικο ήλιο. «Η σκέψη μιας μάνας μετά από αυτό το τρομερό ταξίδι ότι τα παιδιά της θα οδηγούνταν στους θαλάμους αερίων ήταν μια απόλυτα εξωφρενική ιδέα. Γιατί μετά από τα όσα είχε τραβήξει εδώ βρισκόταν ένας γκάνγκστερ για να μεγαλώσει το μαρτύριό της... Θυμάμαι το παγωμένο πρωινό όταν πέρασαν χίλιες γυναίκες γυμνές... και τις ανέβασαν στα φορτηγά. Ήξεραν πια ότι ήταν κρατούμενες και ήξεραν ότι τις πήγαιναν στους θαλάμους αερίων... κι έκλαιγαν κι οι άνθρωποι καθώς είχαν συνηθίσει να ζουν λεπτό το λεπτό κι ότι ο θάνατος έφθανε... Όταν όμως άναψαν οι μηχανές, βλέπετε, ο θόρυβος αυτός προκάλεσε έναν πανικό ανάμεσα στις γυναίκες, κι ο τρομερός θόρυβος άρχισε να ανεβαίνει από τα φορτηγά, βλέπετε, αυτές τις κραυγές θανάτου (καρότσες και να ξεφύγουν κι ενώ απείχαν λιγότερο από ένα χιλιόμετρο από το κρεματόριο που η τσιμινιέρα του έβγαζε ήδη φωτιά και καπνό που σήμαινε πως όλα ήταν έτοιμα... Αυτή ήταν η στιγμή που ο Μωυσής, ο γιος του ραβίνου, μίλησε στον Θεό του: “Θεέ, δείξε τη δύναμή σου. Αυτό είναι ενάντια στη θέλησή σου”, ψέλισσε. Και τίποτε δεν έγινε. Και τότε ο γιος του ραβίνου είπε: “Δεν υπάρχει Θεός”». (6)

Ακούγεται το Ρέκβιεμ του Μότσαρτ. «Ευλογώ την κάθε μέρα που ζω γιατί κάθε μέρα που ζω είναι καθαρή απόλαυση. Μπορώ να πω, είμαι είκοσι επτά χρονών. Τα χρόνια πριν το στρατόπεδο δεν μετρούν, γιατί ήμουν νεκρός. Ξαναγεννήθηκα με την Απελευθέρωση». (7)

To 1978 η εικοσιπεντάχρονη κόρη του Simenon Marie-Jo αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο στήθος.

«Δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία ότι στο τέλος η ανθρωπότητα θα βρει τον δρόμο της. Το ίδιο το παρελθόν της αποτελεί την εγγύηση». (8)

Στην Büyükada είχε να χιονίσει πάνω από είκοσι χρόνια.

Σημειώσεις

1. Δημοσιογράφος και μετέπειτα διάσημος συγγραφέας αστυνομικής λογοτεχνίας, ο βελγικής καταγωγής Georges Simenon (1903-1989) το 1933 θα επισκεφθεί την Πρίγκηπο, όπου ζούσε εξόριστος ο Τρότσκι, ιδρυτής του Κόκκινου Στρατού και κομισάριος εξωτερικών της ΕΣΣΔ, μεταξύ άλλων. H συνέντευξη έγινε για λογαριασμό της μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδας Paris-Soir, (1933) που τότε είχε εκδότη τον βιομήχανο, δημοσιογράφο και πολιτικό Jean Prouvost, (1885-1978). Μετά την Απελευθέρωση η κυκλοφορία της διακόπηκε λόγω της συνεργασίας της με τον κατακτητή στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Ιδιαίτερα σκοτεινή είναι και η συμπεριφορά του Simenon την ίδια περίοδο αφού κατηγορήθηκε για τη στάση του απέναντι στο Ολοκαύτωμα

2. Πρώτη δημοσίευση Paris-Soir, 16-17 Ιουνίου, 1933.
Πηγή: www.marxists.org/francais/trotsky/oeuvres/1933/06/ldt19330607.htm;

3. Ivan Maisky, Τhe Maisky Diaries, Red Ambassador to the Court of St James, 1932-1943, επιμ. Gabriel Gorodetsky, Yale University Press, New Haven, 2015, σ. 652.

3α. Toν Ιούνιο του 1935 ο Ρίμπεντροπ, ως ειδικός απεσταλμένος του Χίτλερ, είχε υπογράψει το αγγλογερμανικό Ναυτικό Σύμφωνο που επέτρεψε τον επανεξοπλισμό της χιτλερικής Γερμανίας.

4. Bλ. Le Monde Diplomatique, Oκτώβριος 2015.

5. Η συζήτηση (16.11.1937) αφορά στις Δίκες της Μόσχας και στις σταλινικές εκκαθαρίσεις στον Κόκκινο Στρατό, όπου υπολογίζεται ότι συνολικά εκτελέστηκαν 30.000 μέλη, μεταξύ των οποίων επιφανείς αξιωματικοί όπως ο Τσουχατσέφσκι. Οι απώλειες της Σοβιετικής Ένωσης κατά τη γερμανική εισβολή τον Ιουνίο του 1941 θα φτάσουν σε τρομακτικά επίπεδα, γεγονός που αποδίδεται και στην αποδιοργάνωση του στρατεύματος που προκάλεσε η βιαιότητα και η έκταση των εκκαθαρίσεων.
Η κατανόηση του Τσώρτσιλ προς τον Στάλιν θα βρει εφαρμογή και στη συμφωνία της Γιάλτας. Ο Τσώρτσιλ θα αποσπάσει στρατεύματα από το μέτωπο της Ιταλίας για να συντρίψει τον ΕΛΑΣ στη διάρκεια του Δεκέμβρη του 1944. Πρόσφατα στοιχεία αποκάλυψαν ότι την ίδια περίοδο η RAF πραγματοποίσε 1000 βομβαρδισμούς στις γειτονιές των Αθηνών. Το 1953, λίγο πριν τον θάνατο του Στάλιν, ο Maisky συνελήφθη με την κατηγορία της κατασκοπίας και τα τετράδιά του κατασχέθηκαν. Δύο χρόνια αργότερα του απονεμήθηκε χάρη και απελευθερώθηκε. Ο Σοβιετικός πρεσβευτής συνέταξε τα Απομνημονεύματά του. Πέθανε το 1975 σε ηλικία 91 ετών. O Ivan Maisky (Jan Lachowiecki) γεννήθηκε το 1903 στο Kirillov από μια πολωνικής καταγωγής οικογένεια που ρωσοποιήθηκε στην τσαρική περίοδο. Προσχώρησε στους Μπολσεβίκους το 1921 μετά την Επανάσταση. Αρχικά βοηθός του Λιτβίνωφ συμμετείχε ενεργά στη σοβιετική διπλωματία της περιόδου. Μετά την αποχώρηση από την ενεργό δράση ασχολήθηκε με την ιστορία ως ακαδημαϊκός (Στη φωτογραφία ο Τσώρτσιλ και ο Μαϊσκι στη Σοβιετική πρεσβεία, Λονδίνο, Αύγουστος 1941)

6. Κινηματογραφημένη μαρτυρία του Rudolph Vrba, Εβραίου της Τσεχοσλοβακίας, The World at War, επεισ. 20, Γενοκτονία (1941-1945), σκηνοθ. Peter Lee Thomson, BBC 1973.

7. Ό.π.

8. Λέον Τρότσκι, Συνέντευξη στον Georges Simenon. Στις 21 Αυγούστου 1940 ο Τρότσκι δολοφονήθηκε στον τελευταίο σταθμό της εξορίας του στο Μεξικό, στο σπίτι στο Coyoacán από τον πράκτορα της σταλινικής GPU Ραμόν Mερκαντέρ. Γνώρισε την εξολόθρευση από τον σταλινικό μηχανισμό του μεγαλύτερου μέρους της οικογένειάς του.

*Το κείμενο είναι το εκδοτικό σημείωμα του περιοδικού ΕΝΕΚΕΝ, τχ. 38ο