Η επικαιρότητα
του Ερνέστ Μαντέλ
του Gilbert Achcar
Ο Ερνέστ Μαντέλ πέθανε στις 20 Ιουλίου 1995, στο μέσο της τελευταίας δεκαετίας του εικοστού αιώνα. Ήταν μια στιγμή υποχώρησης του διεθνούς μαρξιστικού κινήματος: η νεοφιλελεύθερη επίθεση του παγκόσμιου καπιταλισμού βρισκόταν στο αποκορύφωμά της έτσι ώστε, παρόλο που όφειλαν την εκλογή τους σε μια αντίδραση ενάντια στις συνέπειές της, ο μεν Κλίντον συνέχιζε τη δουλειά που είχε αρχίσει ο Ρέηγκαν, οι δε ευρωπαίοι σοσιαλδημοκράτες επρόκειτο σύντομα να συνεχίσουν αυτό που είχαν ξεκινήσει οι συντηρητικοί ανταγωνιστές τους. Τα σταλινικής καταγωγής κράτη είχαν μόλις πριν λίγο καταρρεύσει, επαληθεύοντας με εντυπωσιακό αλλά και απρόβλεπτο τρόπο –από την ανάποδη- τη «θεωρία των ντόμινο». Πλήθος ιδεολόγων που συμμερίζονταν την άποψη ότι η ΕΣΣΔ και ο μαρξισμός ήταν τόσο αλληλένδετοι όσο είναι και το Βατικανό με τον καθολικισμό – ανεξάρτητα αν ήταν ορκισμένοι εχθροί της Μόσχας ή πρώην υμνητές ή σύμμαχοί της- διατράνωναν ότι, αυτή τη φορά, ο Μαρξ ήταν για τα καλά νεκρός.
Αυτό το πολιτικό και ιδεολογικό πλαίσιο επηρέασε βαθειά τον τρόπο με τον οποίο έγινε αντιληπτός ο θάνατος του Μαντέλ. Η φυσική τάση ήταν να μην δουν στον Μαντέλ παρά ένα εκπρόσωπο μιας γενιάς που είχε σημαδευτεί υπερβολικά από την εμπειρία της Σοβιετικής Ένωσης –μια γενιά που είχε δει το φως της ημέρας στη διάρκεια των πρώτων χρόνων του ρωσικού «κομμουνιστικού» καθεστώτος και που έσβηνε την ώρα της κατάρρευσής του. Ο Μαντέλ μπορούσε εύκολα να παρουσιαστεί σαν εκπρόσωπος ενός ιδιαίτερου μαρξισμού του εικοστού αιώνα, οι κύριες τάσεις του οποίου παρέπεμπαν στη Σοβιετική Ένωση, είτε θαυμάζοντάς την είτε ασκώντας της κριτική. Εκείνοι που ήθελαν να συνεχίσουν ένα αγώνα μαρξιστικής έμπνευσης ενάντια στο καπιταλισμό συνιστούσαν μια «επιστροφή στο Μαρξ» (ο οποίος, φυσικά, ήταν ζωντανός, πράγμα που όλοι μπόρεσαν να διαπιστώσουν αρκετά γρήγορα). Για ορισμένους, αυτό μεταφράστηκε είτε στο ότι ξεφορτώθηκαν τη κληρονομιά τόσο του «σοβιετικού μαρξισμού» όσο και των επικριτών του, ενώ άλλοι προσπαθούσαν να συνδυάσουν έναν εκσυγχρονισμένο Μαρξ με τις τάσεις της φιλοσοφικής σκέψης που ήταν τόσο άσχετες προς το ζήτημα της ΕΣΣΔ όσο ήταν και με εκείνο της έμπρακτης ταξικής πάλης- και που, για αυτό το λόγο, δεν είχαν θιγεί από τη μεγάλη ιστορική καμπή.
Στη πραγματικότητα, κάθε αντιμετώπισή της που θα περιόριζε τη κληρονομιά του Ερνέστ Μαντέλ σε ένα κεφάλαιο της ιστορίας του μαρξισμού που συνδέεται με την ύπαρξη της Σοβιετικής Ένωσης, αγνοεί αναγκαστικά το έργο του. Πράγματι, όποια κι αν είναι η γνώμη που μπορούμε να έχουμε για τις πολυάριθμες συμβολές του Μαντέλ σχετικά με το ζήτημα της Σοβιετικής ΄Ενωσης –που μπορούν να θεωρηθούν ως το λιγότερο πρωτότυπο μέρος του έργου του, καθώς ήταν σε μεγάλο βαθμό μια ορθόδοξη υπεράσπιση των αναλύσεων του Τρότσκι- δεν αντιπροσωπεύουν παρά ένα μικρό μέρος του τεράστιου όγκου του συγγραφικού του έργου. Ο Ερνέστ Μαντέλ διαμαρτυρήθηκε –δικαίως- πάντα έντονα ενάντια σε κάθε απόπειρα να οριστεί το θεωρητικό και πολιτικό προφίλ του διεθνούς κινήματος που αυτός ενέπνευσε, και κατά συνέπεια το δικό του προφίλ, ως κυρίως, αν όχι αποκλειστικά,
«αντισταλινικό». Επέμεινε πάντα ότι η πιο ουσιαστική διάσταση του αγώνα που έκανε μαζί με τους συντρόφους του ήταν ενάντια στο καπιταλισμό, και ότι ο σταλινισμός ήταν ένα φαινόμενο πολύ πιο εφήμερο από το καπιταλισμό.
Για να πούμε την αλήθεια, αν η «επιστροφή στον Μαρξ» πρέπει να θεωρηθεί ως το κύριο χαρακτηριστικό του σύγχρονου μαρξισμού, τότε ο Μαντέλ είναι ο πιο επίκαιρος από τους μαρξιστές της τελευταίας περιόδου. Το κύριο τμήμα του έργου του βασίζεται, πράγματι, στην άμεση ανάκτηση και επικαιροποίηση του αρχικού μαρξισμού. Πολλές από τις κύριες θεωρητικές εργασίες του ανήκουν σε αυτή τη κατηγορία, και ειδικότερα το Εγχειρίδιο μαρξιστικής οικονομίας, Η Διαμόρφωση της οικονομικής σκέψης του Καρλ Μαρξ και οι εισαγωγές του στους τρεις τόμους της αγγλικής έκδοσης του Κεφαλαίου του Μαρξ σε βιβλία τσέπης (Penguin). Έτσι, ο Μαντέλ αναγνωρίστηκε ως ένας από τους κυριότερους σύγχρονους ερμηνευτές της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ, και καμιά «επιστροφή στο Μαρξ», -τουλάχιστον στον οικονομικό τομέα- δεν μπορεί, αν είναι σοβαρή, να αγνοήσει την ανάγκη να αναγνωστεί ο Μαντέλ ως ένα από τα πιο χρήσιμα και διαφωτιστικά βοηθήματα της οικονομικής σκέψης του Μαρξ.
Αν ο Μαντέλ είχε γράψει μόνο τα προαναφερθέντα έργα, θα ήταν ήδη προφανής η σημασία του για το σύγχρονο μαρξισμό. Όμως, έκανε πολύ περισσότερα από αυτό: Ο Ερνέστ Μαντέλ έγραψε ένα βιβλίο που ο Πέρυ Άντερσον, ο καλύτερος γνώστης της ιστορίας των μαρξιστικών ιδεών, περιέγραψε ως «την πρώτη θεωρητική ανάλυση της συνολικής ανάπτυξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής από το Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, που έγινε μέσα στο πλαίσιο των κλασικών μαρξιστικών κατηγοριών» (1). Στη πραγματικότητα, ο Ύστερος καπιταλισμός, το αριστούργημα του Μαντέλ, δεν είναι η πρώτη απόπειρα ερμηνείας της δυναμικής του μεταπολεμικού καπιταλισμού, αλλά είναι η πρώτη -και μέχρι σήμερα, η μοναδική- απόπειρα πραγμάτωσης αυτού του καθήκοντος με συνολικό τρόπο. Ο Μαντέλ προσπάθησε να επικαιροποιήσει τις κατηγορίες του Μαρξ και να τις χρησιμοποιήσει για να αναλύσει όχι μόνο την οικονομική σφαίρα, αλλά και τις άλλες σφαίρες, την κοινωνική, την πολιτική και την ιδεολογική, παράγοντας μια ανάλυση του μεταπολεμικού «καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής» με την πιο συνολική σημασία αυτής της μαρξιστικής φόρμουλας.
Ο Μαντέλ ανάπτυξε, επιπροσθέτως, εργαλεία-κλειδιά για την ανάλυση της φάσης στην οποία έχει μπει ο παγκόσμιος καπιταλισμός μετά από το τέλος του μεγάλου μεταπολεμικού αναπτυξιακού κύκλου, ειδικά με το καθοριστικό ρόλο που έπαιξε στην αποκατάσταση και επικαιροποίηση της θεωρίας των «μακρών κυμάτων» της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Διατύπωσε επίσης μια σημαντικότατη ανάλυση της φύσης της παρατεταμένης ύφεσης του παγκόσμιου καπιταλισμού που συνεχίζεται από τη δεκαετία του 1970. Η ερμηνεία του συνιστά μια από τις πιο συναρπαστικές και σοβαρές προσπάθειες να εξηγηθεί μακροπρόθεσμα η ιστορική δυναμική του παγκόσμιου καπιταλισμού, μια προσπάθεια που δεν μπορεί να αγνοηθεί αν δεν θέλουμε να προσπεράσουμε μια ουσιαστική πτυχή της θεωρητικής μαρξιστικής συζήτησης για την οικονομία. Μια από τις πιο σημαντικές συμβολές του Μαντέλ σε σχέση με αυτό ήταν ότι τόνισε ιδιαίτερα το ρόλο της ταξικής πάλης και των μορφών της αστικής κυριαρχίας ως πρωτευόντων παραγόντων της ιστορικής δυναμικής των καπιταλιστικών οικονομιών.
Συμπέρανε σωστά ότι η επιτυχία των καπιταλιστικών προσπαθειών για να επιβάλλουν μια νέα μορφή (από)ρύθμισης της παγκόσμιας οικονομίας –αυτό που αποκαλούμε σήμερα στη καθομιλουμένη καπιταλιστική «παγκοσμιοποίηση»- θα εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τους κοινωνικούς συσχετισμούς δυνάμεων. Με το βλέμμα καρφωμένο στο ευρωπαϊκό τμήμα του παγκόσμιου καπιταλισμού, ολοκλήρωσε το τελευταίο από τα βιβλία του που εκδόθηκαν με τον ίδιο εν ζωή, τη νέα επικαιροποιημένη και επαυξημένη έκδοση των Long Waves of Capitalist Development (2) που δημοσιεύτηκε το 1995, με το εξής πάντα επίκαιρο προγνωστικό:
«Ενώ οι μακρές περίοδοι ευημερίας δημιουργούν συνθήκες που ευνοούν περισσότερο το συμβιβασμό και τη «συναίνεση», οι μακρές περίοδοι ύφεσης προσφέρονται για συγκρούσεις στις οποίες όλα τα μέρη αρνούνται να κάνουν σημαντικές παραχωρήσεις. Αυτό που τείνει να υπερισχύσει δεν είναι μια επιτυχής ρύθμιση, αλλά οι αυξανόμενες αντιθέσεις και συγκρούσεις.
«Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει καμιά «ομαλή προσγείωση» της μακράς ύφεσης, αλλά μόνο φάσεις επέκτασης των σύντομων κύκλων που ακολουθούνται από νέες υφέσεις, με σταθερή αύξηση της ανεργίας, μέτρια μακροπρόθεσμα ποσοστά ανάπτυξης πολύ κατώτερα εκείνων του «μεταπολεμικού μπουμ.»
Αντί να δημιουργήσει μια μαρξιστική εκδοχή της πίστης στη παντοδυναμία του «αόρατου χεριού» της προσφιλούς στη κλασική σχολή της αστικής πολιτικής οικονομίας αγοράς, ή της μερκαντιλιστικής θεώρησης μιας παγκόσμιας οικονομίας στην οποία καθοριστικός παράγοντας είναι τα ανταγωνιζόμενα κράτη, ο Μαντέλ, εξαιρετικά πιστός στο Μαρξ από αυτή την άποψη, θεωρούσε τη ταξική πάλη καθοριστικό παράγοντα της ιστορίας και της οικονομικής πρόβλεψης. Ο Μαντέλ συμμεριζόταν τη θεώρηση του Μαρξ, επειδή, όπως και ο ίδιος ο Μαρξ, ήταν βαθύτατα στρατευμένος στη ταξική πάλη που απέχει παρασάγγες από το μαρξισμό του σαλονιού. Όλη του τη ζωή του ήταν αφοσιωμένος αγωνιστής του εργατικού κινήματος, αφιερώνοντας τον περισσότερο χρόνο του στη πολιτική παρέμβαση στο πραγματικό κίνημα.
Είναι ατυχία που ο Μαντέλ δεν έζησε περισσότερο για να δει την ανάπτυξη του νέου παγκόσμιου κινήματος ενάντια στο νεοφιλελευθερισμό και στους ιμπεριαλιστικού πολέμους. Αν ήταν ακόμα στο πλευρό μας και υγιής, θα είχε αναμφίβολα συμβάλει αποφασιστικά στη δημιουργία αυτού του κινήματος, προσφέροντάς του όχι μόνο την τεράστια ευρυμάθειά και εμπειρία του, αλλά και τον ακόρεστο επαναστατικό ενθουσιασμό του. Από πολλές απόψεις, θα ήταν απόλυτα σύμφωνος με το νέο κίνημα και με το νέο κύμα ριζοσπαστικοποίησης της νεολαίας, ακριβώς όπως το είχε κάνει με το κύμα του 1968 όταν ήταν ήδη 45 ετών.
Η κληρονομιά του Ερνέστ Μαντέλ είναι σήμερα περισσότερο εναρμονισμένη με τη νεολαιίστικη συνιστώσα του νέου παγκόσμιου κινήματος από ό,τι αρκετές από τις πιο ηλικιωμένες συνιστώσες του. Αυτό οφείλεται στο ότι η επαναστατική του στράτευση ήταν πάντα βαθύτατα ηθική: μακριά από τη κυνική θεώρηση του κόσμου που συμμερίζονται οι γραφειοκράτες και οι επαγγελματίες κομπιναδόροι, η έμπνευση του Μαντέλ ήταν βαθειά ηθική. Ο επαναστατικός ανθρωπισμός του –ένα χαρακτηριστικό που μοιραζόταν με αυτό το ίνδαλμα του νεανικού επαναστατικού πάθους, με το οποίο είχε συνδεθεί με φιλία και που είχε το ίδιο όνομα με αυτόν, τον Ερνέστο Τσε Γκεβάρα- ήταν ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του και της θεωρητικής του παραγωγής.
Ο Μαντέλ ήταν, εξάλλου, ακόμα πιο εναρμονισμένος με τη νέα γενιά επειδή η ελευθερία και η δημοκρατία ήταν για αυτόν δυο από τις πλέον ανώτερες αξίες. Όντας έτσι, ο Μαντέλ ήταν αναμφίβολα ανάμεσα στους μαρξιστές του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα, ένας από εκείνους που βρίσκονταν πιο κοντά στο πνεύμα της γυναίκας που θαύμαζε βαθειά και η οποία άντεξε τόσο υπέροχα στη δοκιμασία του χρόνου: στη Ρόζα Λούξεμπουργκ. Οποιοσδήποτε είναι εξοικειωμένος με τα πολιτικά γραπτά του Μαντέλ γνωρίζει ότι ήταν, από πολλές απόψεις, ένας «λουξεμπουργκιστής», όχι μόνο εξαιτίας της βαθειάς του πίστης στο επαναστατικό δυναμικό των μαζών, αλλά και εξαιτίας του έντονου διεθνισμού του και της πεποίθησής του ότι οι δημοκρατικές ελευθερίες είναι τόσο απαραίτητες στο επαναστατικό κίνημα όσο και ο αέρας που αναπνέουν οι άνθρωποι.
Ο Ερνέστ Μαντέλ είναι μια πηγή απαραίτητη για την ανάπτυξη ενός μαρξισμού του 21ου αιώνα.
29 Ιουνίου 2003
Σημειώσεις:
1. Perry Anderson, Sur le marxisme occidental, Maspero (PCM No 194), Paris 1978
2. L’édition française de ce livre –Les ondes longues du développement capitaliste- est en préparation aux éditions Page Deux de Lausanne
Μετάφραση: Γ.Μ.