Ντανιέλ Μπενσαίντ: Γιατί ο Μαρξ δεν είναι ούτε πράσινος άγγελος ούτε παραγωγιστής διάβολος
Από το βιβλίο του Ντ. Μπενσαίντ "Ο Μαρξ της εποχής μας-Μεγαλείο και κακοδαιμονίες ενός κριτικού εγχειρήματος", εκδ. Τόπος, μετάφραση Γιάννης Καυκιάς.
Ένα χρόνο πριν από την πρώτη έκδοση του Κεφαλαίου στα γερμανικό, το 1866, ο Γερμανός βιολόγος Ερνστ Χέκελ (Ernst Haeckel), εκλαϊκευτής του Δαρβίνου και παθιασμένος με τους νεολογισμούς, χρησιμοποιεί πρώτος τη λέξη «οικολογία». Τη συναντούμε τρεις φορές στο έργο του Cenerelle Morphologie der Organismen [Γενική μορφολογία των οργανισμών].Ο Χέκελ προσδιορίζει ως εξής τις σχέσεις ανάμεσα στους οργανισμούς, ανάμεσα στην ανθρώπινη οικονομία και στη φύση: «Με τον όρο οικολογία εννοούμε την επιστήμη των σχέσεων των οργανισμών με τον εξωτερικό κόσμο στον οποίο μπορούμε να αναγνωρίσουμε ευρύτερα τους παράγοντες του αγώνα για την επιβίωση».
ΟΙ ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΖΕΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ
Ο Μαρξ δεν είναι ένας πράσινος άγγελος, δεν είναι σκαπανέας της οικολογίας που αγνοεί αυτή του την πλευρά. Από την άλλη, μπορεί να συμμερίζεται συχνά τον παραγωγίστικο ενθουσιασμό της εποχής του, αλλά δεν πιστεύει ανεπιφύλακτα τις «ψευδαισθήσεις της προόδου», που θα καταγγείλει έπειτα από μερικά χρόνια ο Ζορζ Σορέλ. Όσο η πρόοδος είναι δίπλευρη, καθοριζόμενη από έναν τρόπο παραγωγής θεμελιωμένο στην εκμετάλλευση, η τεχνική πρόοδος και η κοινωνική πρόοδος δεν συμβαδίζουν αναγκαστικά. Τουναντίον: «Κάθε πρόοδος στην καπιταλιστική γεωργία» γράφει στο πρόχειρο του Βιβλίου III του Κεφαλαίου«είναι πρόοδος στην τέχνη της κλοπής εις βάρος των αγροτών, αλλά και στην τέχνη της κατάχρησης του εδάφους' κάθε πρόοδος στη βραχυπρόθεσμη αύξηση της γονιμότητας του εδάφους είναι πρόοδος προς την καταστροφή, μακροπρόθεσμα, των πηγών αυτής της γονιμότητας». Διότι «η παραγωγικότητα της εργασίας συνδέεται με φυσικές συνθήκες των οποίων η αποδοτικότητα μειώνεται, συχνά, στην ίδια αναλογία που αυξάνεται η παραγωγικότητα - εφόσον εξαρτάται από κοινωνικές συνθήκες. Εξού μια αντίστροφη κίνηση σε αυτές τις διαφορετικές σφαίρες. Εδώ πρόοδος. Εκεί οπισθοδρόμηση. Αρκεί να σκεφτούμε, για παράδειγμα, την επίδραση των εποχών, από την οποία εξαρτάται η ποσότητα των περισσότερων πρώτων υλών, την εξάντληση των δασών, των ανθρακωρυχείων και των μεταλλωρυχείων κ.λπ.».72 Η δασοκομία παρέχει ένα καλό παράδειγμα της δυσαρμονίας ανάμεσα στον οικονομικό χρόνο περιστροφής του κεφαλαίου και στον οικολογικό χρόνο φυσικής ανανέωσης: «Η μακρά διάρκεια του χρόνου παραγωγής και συνεπώς η διάρκεια των περιόδων περιστροφής καθιστούν τη δασοκομία ελάχιστα πρόσφορη για την ιδιωτική, ουσιαστικά, καπιταλιστική εκμετάλλευση».
Γνωρίζοντας τα δεινά της αποικιοποίησης και τους ακρωτηριασμούς της εργασίας, ο Μαρξ δεν διανοείται συνεπώς αυθεντική πρόοδο εντός των ορίων του καπιταλισμού: «Όταν μια μεγάλη κοινωνική επανάσταση θα έχει θέσει υπό τον έλεγχο των πιο προχωρημένων λαών τα αποτελέσματα της αστικής εποχής, την παγκόσμια αγορά και τα σύγχρονα μέσα παραγωγής, τότε μόνο η ανθρώπινη πρόοδος θα σταματήσει να μοιάζει με ένα αποκρουστικό ειδωλολατρικό είδωλο που δεν ήθελε να πιει το νέκταρ παρά στο κρανίο των θυμάτων του».73 Ένα αποκρουστικό ειδωλολατρικό είδωλο διψασμένο για αίμα! Η καταγγελία των μύθων της προόδου είναι σαφής και ανοιχτή. Και αναμένοντας τη μεγάλη κοινωνική επανάσταση, «όλες οι πρόοδοι του πολιτισμού και κάθε αύξηση των κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων δεν πλουτίζουν τον εργαζόμενο αλλά το κεφάλαιο και συνεπώς δεν κάνουν άλλο από το να αυξάνουν με τη σειρά τους την κυριαρχία του τελευταίου επί της εργασίας, να αυξάνουν μόνο την παραγωγική δύναμη του κεφαλαίου. Καθώς το κεφάλαιο είναι ο |72,73| αντίποδας του εργαζομένου, αυτές οι πρόοδοι δεν αυξάνουν παρά την αντικειμενική δύναμη που κυριαρχεί επί του εργαζομένου».|74| Υπό την κυριαρχία του κεφαλαίου, η επιτελούμενη πρόοδος δεν κάνει άλλο τελικά παρά να «αλλάζει τη μορφή της ποδούλωσης»|75|.
Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ Η ΦΥΣΗ
Μπορεί να μην είναι συστηματοποιημένες οι οικολογικές διαισθήσεις που διανθίζουν τα Χειρόγραφα του 1857-1858 και τα πρόχειρα του Κεφαλαίου,δεν παύουν ωστόσο να έχουν γερή βάση στη διαμόρφωση της ανθρωπολογικής σκέψης του Μαρξ και στην κληρονομιά της γερμανικής φιλοσοφίας της φύσης. Γι' αυτόν οι παραγωγικές σχέσεις είναι αδιαχώριστες από της διαμεσολαβούμενες από την εργασία σχέσεις των ανθρώπων με τη φύση και των ανθρώπων μεταξύ τους. Ως «φυσικό ανθρώπινο ον», ο άνθρωπος είναι «άμεσα ον της φύσης», ένα ανθρωπολογικά καθορισμένο ζωντανό ον, «εφοδιασμένο με φυσικές δυνάμεις, ζωτικές». Φυσικό ον, «με σάρκα και οστά, διαθέτοντας αισθήσεις, είναι όπως τα ζώα και τα φυτά, εξαρτώμενο και περιορισμένο».|76|
Η συνεπής φυσιοκρατία και ο συνεπής ανθρωπισμός είναι ένα και το αυτό. Αυτά τα φυσικά όρια κι αυτή η φυσική εξάρτηση έχουν προφανώς οικολογικές συνέπειες, παρ' ότι η λέξη είναι ακόμα άγνωστη. Πράγματι, αντιστέκονται στον προμηθεϊκό πειρασμό καθυπόταξης της φύσης και μετριάζουν τον ενθουσιασμό του νεαρού Μαρξ της διδακτορικής διατριβής για τον Έλληνα ήρωα που τόλμησε να προκαλέσει τους θεούς.Το ανθρώπινο ον είναι πριν απ' όλα ένα φυσικό ον, καταδικασμένο στην ανάγκη και πεπερασμένο. Όμως αυτό που υποβιβάστηκε πρέπει να αναβαθμιστεί: είναι επίσης ένα ον ιστορικό, όν καθότι η φύση δεν υπάρχει ούτε αντικειμενικά ούτε υποκειμενικά, «σε αντιστοιχία με το ανθρώπινο ον». Αναπτύσσει λοιπόν ιστορικά τις ανάγκες και τις ικανότητές του. Γι' αυτό ακριβώς η ιστορία είναι η «πραγματική φυσική ιστορία του ανθρώπου».
Η «γενική ιδιοποίηση της φύσης» αναπτύσσεται στον καπιταλισμό στο πλαίσιο ενός ειδικού τρόπου παραγωγής. Η φύση καθίσταται, έτσι, «καθαρό αντικείμενο για τον άνθρωπο, καθαρό ζήτημα χρησιμότητας, και παύει να αναγνωρίζεται ως δύναμη για τον εαυτό της' ακόμα και η θεωρητική γνώση των αυτόνομων νόμων της δεν είναι παρά ένα τέχνασμα που αποβλέπει στην υποταγή της στις ανθρώπινες ανάγκες, είτε ως αντικειμένου κατανάλωσης είτε ως μέσου παραγωγής».77 Έτσι, η φύση απομυθοποιείταικαι χάνει τον ιερό της χαρακτήρα, είτε αυτό αρέσει είτε δεν αρέσει στους νοσταλγικούς ρομαντικούς και στους ουτοπιστές φυσιοκράτες. Ωστόσο, ο φυσικός (ανθρωπολογικός) καθορισμός της ανθρώπινης κοινωνίας δεν διαλύεται μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι. Διότι, σε αντίθεση με ό,τι υποστηρίζουν οι συντάκτες του Προγράμματος της Γκότα, «η εργασία \δεν είναι η πηγή κάθε πλούτου»: «Η φύση είναι αξία χρήσης στον ίδιο βαθμό με την εργασία, η οποία δεν είναι παρά εκδήλωση μιας φυσικής δύναμης, της ανθρώπινης εργατικής δύναμης». Η φύση παραμένει λοιπόν μη αναγώγιμη σε μια καθαρή κοινωνική κατηγορία. Μάρτυρας των «ωδινών της ύλης», «αναγκαία διαμεσολάβηση», παράγοντας του «μεταβολισμού ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση», η εργασία είναι ένας μετασχηματιστής ενέργειας. Δανεισμένη αρχικά από τη γερμανική φιλοσοφία της φύσης, νοούμενης ως οργανικής ολότητας, και στηριζόμενη αργότερα στις εργασίες βιολόγων όπως ο Γιάκομπ Μόλεσχοτ (Jacob Moleschott), η αποφασιστικής σημασίας έννοια της «οργανικής ανταλλαγής» ή του «μεταβολισμού» (Stoffwechsel) εμφανίζεται ήδη στα Χειρόγραφα του 1844. |77|
Στα Χειρόγραφα του 1857-1858 βλέπουμε το ιχνογράφημα μιας κριτικής αυτού που σήμερα θα αποκαλούσαμε «παραγωγισμό», με την έννοια μιας φυγής προς τα εμπρός της πα- χρήσης] ραγωγής για την παραγωγή και μιας ανάπτυξης της κατανάλωσης που δεν έχει πλέον να κάνει με την ικανοποίηση νέων κοινωνικών αναγκών αλλά υπάγεται σε μιαν αυτόματη λογική της αγοράς. Η παραγωγή, κυριαρχούμενη από την επιδίωξη του μέγιστου κέρδους και όχι από την ικανοποίηση των αναγκών, συνεπάγεται, πράγματι, έναν «αενάως διευρυνόμενο κύκλο της κυκλοφορίας». Η τάση δημιουργίας μιας παγκόσμιας αγοράς είναι λοιπόν «άμεσα δεδομένη στην έννοια κεφάλαιο».Ωστόσο, η παραγωγή υπεραξίας, θεμελιωμένη στην αύξηση των παραγωγικών δυνάμεων», απαιτεί επίσης την «παραγωγή νέας κατανάλωσης». Απαιτεί «τη διεύρυνση, στο εσωτερικό της κυκλοφορίας, του κύκλου της κατανάλωσης, στον ίδιο βαθμό που διευρύνθηκε προηγουμένως ο κύκλος της παραγωγής. Πρώτον, με την ποσοτική διεύρυνση της υπάρχουσας κατανάλωσης' δεύτερον, με τη δημιουργία νέων αναγκών και την επέκταση των υπαρχουσών αναγκών σε έναν ευρύτερο κύκλο' τρίτον, με την εφεύρεση και τη δημιουργία νέων αξιών χρήσης [...]. Εξού η εκμετάλλευση του συνόλου της φύσης και η αναζήτηση νέων ωφέλιμων ιδιοτήτων στα πράγματα' εξού η ανταλλαγή σε παγκόσμια κλίμακα προϊόντων που κατασκευάζονται σε όλες τις χώρες και σε όλα τα κλίματα [...]. Εξού η παντοειδής εκμετάλλευση της γης».
Σε μια εποχή όπου η τεράστια «συσσώρευση εμπορευμά των» απέχει πολύ από τις διαστάσεις των σημερινών shopping centersκαι άλλων υπεραγορών, ο Μαρξ, προτρέχοντας των κριτικών της κοινωνίας της κατανάλωσης, καταλαβαίνει λοιπόν ότι η λογική του κέρδους και της παραγωγής για την παραγωγή γεννάει αναπόφευκτα μια ποσοτικά διευρυμένη κατανάλωση που έρχεται σε διάσταση με την ανάπτυξη των ανθρώπινων αναγκών. Η θεμιτή αναζήτηση «νέων ωφέλιμων ιδιοτήτων στα πράγματα» παίρνει, έτσι, τη μoρφή μιας ξέφρενης εκμετάλλευσης -η λέξη ταιριάζει στην εντέλεια- της γης, 119 |79,80| ωσάν αυτή να ήταν του κλότσου και του μπάτσου και να προσφερόταν δωρεάν στις υπέρμετρες ορέξεις.
Ακουμπώντας σε μια θεωρητική έρευνα μακράς πνοής, ο λόγος του Μαρξ για την επέτειο του People's Paper 78 το 1856 δεν είναι λοιπόν μια τυχαία και στιγμιαία αναφορά σε ένα ζήτημα που σήμερα θα αποκαλούσαμε οικολογικό: «Σήμερα όλα φαίνονται να φέρουν μέσα τους την αντίφασή τους. Οι μηχανές, προικισμένες με εκπληκτικές δυνατότητες που θα μπορούσαν να βραχύνουν και να καταστήσουν πιο γόνιμη την ανθρώπινη εργασία, προκαλούν την πείνα και την εξάντληση του εργαζομένου. Οι πλουτοπαραγωγικές πηγές που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα μετατρέπονται, ως διά μαγείας, σε πηγές στερήσεων. Οι θρίαμβοι της τέχνης φαίνονται να κατακτιόνται με αντίτιμο ηθικές αξίες. Η υποταγή της φύσης στον άνθρωπο είναι ολοένα και πιο μεγάλη, αλλά ταυτόχρονα ο άνθρωπος μετατρέπεται σε δούλο άλλων ανθρώπων και της ίδιας του της ατιμίας. Ακόμα και το καθάριο φως της επιστήμης δεν μπορεί να λάμψει παρά στο ερεβώδες φόντο της άγνοιας. Όλες μας οι εφευρέσεις και οι πρόοδοί μας φαίνονται να προσδίδουν πνευματική ζωή στις υλικές δυνάμεις, ενώ μετατρέπουν την ανθρώπινη ζωή σε ακατέργαστη υλική δύναμη».
Αν δικάζαμε τον Μαρξ για παραγωγισμό, ορισμένοι θα δέχονταν να αθωωθεί λόγω αμφιβολιών. Αλλά θα το έκαναν για να επιρρίψουν την ενοχή στον Ένγκελς, τον οποίο υποπτεύονται τα μάλα για επιστημονισμό λόγω του Αντι-Ντίρινγκ του. Ωστόσο, τα γραπτά του σχετικά με αυτό το ζήτημα δεν είναι λιγότερο ριζοσπαστικά από τα αντίστοιχα του συστοχαστή του: «Ας μην καυχιόμαστε και τόσο για τις νίκες μας επί της φύσης. Για την καθεμιά από αυτές μάς εκδικείται [...]. Τα γεγονότα μάς υπενθυμίζουν, έτσι, σε κάθε βήμα ότι ουδόλως κυριαρχούμε επί της φύσης, αλλά ότι της ανήκουμε με τη σάρκα |78| μας, το αίμα μας, τον εγκέφαλό μας, ότι βρισκόμαστε στους κόλπους της και ότι όλη μας η κυριαρχία επ' αυτής έγκειται στο πλεονέκτημα που έχουμε έναντι των άλλων πλασμάτων: να γνωρίζουμε τους νόμους της και να μπορούμε να τους χρησιμοποιούμε με σύνεση Αλλά, όσο περισσότερο θα συμβαίνει αυτό, τόσο περισσότερο οι άνθρωποι όχι μόνο θα νιώθουν, αλλά θα συνειδητοποιούν εκ νέου ότι είναι ένα με τη φύση και τόσο περισσότερο θα φαίνεται αδύνατη αυτή η παράλογη ιδέα περί αντίφασης ανάμεσα στο πνεύμα και στην ύλη, στον άνθρωπο και στη φύση, στην ψυχή και στο σώμα».|79|
Ο Ένγκελς συνειδητοποιεί πλήρως, όπως και ο Μαρξ, τα διφορούμενα της προόδου και τον αποκλεισμό των πολλαπλών δυνατοτήτων που συνεπάγεται μια μονόδρομη εξέλιξη:
«Κάθε πρόοδος στην οργανική εξέλιξη είναι ταυτόχρονα μια οπισθοδρόμηση λόγω του ότι, ορίζοντας μια μονομερή εξέλιξη, αποκλείει τη δυνατότητα εξέλιξης προς πολλές άλλες κατευθύνσεις». Φτάνει μάλιστα στο σημείο να διαβλέψει την αντίθεση ανάμεσα στο μέλημα για το μακροπρόθεσμο (την αειφόρο ανάπτυξη) και στις κοντόφθαλμες αποφάσεις της αγοράς: «Όσον αφορά τη φύση, όπως και την κοινωνία, στον σημερινό τρόπο παραγωγής δεν υπολογίζεται κυρίως παρά το πιο βραχυπρόθεσμο και το πιο απτό αποτέλεσμα», εις βάρος του μέλλοντος και του μακροπρόθεσμου.|80|
ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟΣ OPIΩN
Αν και αναγνωρίζουν τον εξαρτημένο και περιορισμένο χαρακτήρα του ανθρώπινου είδους, ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν φαίνονται διατεθειμένοι να βγάλουν όλα τα συμπεράσματα που συνεπάγονται τα «φυσικά όρια». Η απροθυμία τους έχει να κάνει, πιθανώς, με την πολεμική ενάντια στον Μάλθους (Malthus) και με το φόβο ότι |79,80| οι νόμοι της θερμοδυναμικής (ειδικό η ανακάλυψη της εντροπίας) θα μπορούσαν να ευνοήσουν την αναγέννηση μιας θεολογίας της Αποκάλυψης.
Η υπόθεση Ποντολίνσκι είναι ενδεικτική της περιπλοκότητας που παρουσιάζουν αυτές οι διαμάχες. Το 1882 ένας Ουκρανός γιατρός, ο Σεργκέι Ποντολίνσκι, υποβάλλεται στο Μον- πελιέ σε θεραπεία μιας πνευμονικής νόσου από την οποία πάσχει. Δημοσιεύει στη Revue Socialiste
ένα άρθρο με τον τίτλο «Ο σοσιαλισμός και η ενότητα των φυσικών δυνάμεων». Διερωτάται σε αυτό σχετικά με τον τρόπο που επιτελείται μια συσσώρευση ενέργειας στα προϊόντα της ανθρώπινης εργασίας. Γράφει στον Μαρξ, στις 8 Απριλίου 1880, για να του εκθέσει την «απόπειρά του να εναρμονίσει την υπερεργασία με τις σύγχρονες φυσικές θεωρίες»: «Η ανθρωπότητα είναι μια μηχανή η οποία όχι μόνο μετατρέπει τη θερμότητα και άλλες φυσικές δυνάμεις σε εργασία, αλλά επίσης φτάνει να πραγματοποιήσει τον αντίστροφο κύκλο, δηλαδή να μετατρέψει την εργασία σε θερμότητα και σε άλλες φυσικές δυνάμεις αναγκαίες για την ικανοποίηση των αναγκών μας' έτσι, ώστε να είναι, θα λέγαμε, ικανή να θερμάνει τον ίδιο της τον ατμολέβητα με την ίδια της την εργασία μετατρεπόμενη σε θερμότητα». Ο Ποντολίνσκι βρίσκεται λοιπόν στο δρόμο της επεξεργασίας μιας θεωρίας των ενεργειακών ισοζυγίων.
Ο Μαρξ είναι άρρωστος και δεν του μένουν, τότε, παρά μερικοί μήνες ζωής. Συμβουλεύεται τον «επιστημονικό του σύμβουλο». Ο Ένγκελς χαιρετίζει τη σπουδαιότητα τηςεργασίας του Ποντολίνσκι, αλλά απορρίπτει τα συμπεράσματά του. Απαντά στον Μαρξ, το Δεκέμβριο του 1882: «Πώς βλέπω την ιστορία του Ποντολίνσκι: η πραγματική ανακάλυψή του είναι ότι η ανθρώπινη εργασία είναι ικανή να συγκροτήσει και να παρατείνει την ενέργεια του ήλιου στην επιφάνεια της γης πέρα από όσο θα διαρκούσε αυτή χωρίς την εν λόγω εργασία. Όλα τα οικονομικά συμπεράσματα που βγάζει από αυτό είναι εσφαλμένα.
Ξεκινώντας από την πολύ σπουδαία ανακάλυψή του, κατέληξε να πάρει λάθος δρόμο διότι θέλησε να βρει μια νέα επιστημονι- 1197κή απόδειξη της ορθότητας του σοσιαλισμού και μπέρδεψε, ως εκ τούτου, τη φυσική με την οικονομία». Χαιρετίζοντας τη σπου δαιότητα της ανακάλυψης, ο Ένγκελς εκφράζει λοιπόν μια διπλή επιφύλαξη. Μια επιστημονική παρατήρηση: τίποτε δεν χάνεται και, αν αγνοούμε πού πήγε η ενέργεια που διασκορπίστηκε, θα καταλήξουμε κάποια μέρα να τη βρούμε. Μια επιστημολογική παρατήρηση: η έννοια «εργασία» δεν είναι η ίδια στη φυσική και στην οικονομία. Εναντίον της επιστημονιστικής αξίωσης «να εφαρμοστεί στην κοινωνία η θεωρία των φυσικών επιστημών», υποστηρίζει λοιπόν ότι δεν μπορούμε να μεταφράσουμε την οικονομία στη γλώσσα της φυσικής και αντιστρόφως.
Ορισμένοι συγγραφείς αμφισβητούν ωστόσο την ιδέα ότι ο Μαρξ και ο Ένγκελς δεν νοιάστηκαν για τα φυσικά όρια.|81| Πράγματι, κατ' αυτούς, ο Μαρξ καταγγέλλει ξεκάθαρα την υπερκατανάλωση, την «παραγωγή για την παραγωγή». Πρώτα πρώτα, ο περιορισμένος χαρακτήρας του εδάφους είναι μια από τις προϋποθέσεις της εμφάνισης του καπιταλισμού, διότι, «αν η γη ήταν στη διάθεση του καθενός, θα έλειπε ένας ουσιαστικός παράγοντας για τη συγκρότηση του κεφαλαίου». Οι έννοιες του απόλυτου ορίου και της ιδιοποίησης θεμελιώνουν λοιπόν την ανάλυση της καπιταλιστικής γαιοπροσόδου: «Αν η γη υπήρχε κατά τρόπο σχεδόν απεριόριστο σε σχέση με τον υπάρχοντα σήμερα πληθυσμό και με το κεφάλαιο, και αν, επιπλέον, αυτή η γη ήταν ανιδιοποίητη ακόμα, και αν συνεπώς ήταν στη διάθεση όποιου θα ήθελε να την καλλιεργήσει, δεν θα πληρώναμε, φυσικά, τίποτα για τη χρήση του εδάφους» γράφει ο Μαρξ στις θεωρίες για την υπεραξία.
Αν ήταν πραγματικά απεριόριστη, «η ιδιοποίησή της από τους μεν δεν θα μπορούσε να αποκλείσει την ιδιοποίησή της από τους δε». Δεν θα ήταν δυνατόν να «υπάρξει ατομική ιδιοκτησία του εδάφους και δεν θα ήταν δυνατόν να πληρώνεται γαιοπρόσοδος για τη γη».|82|
Ο Μαρξ δεν μένει αδιάφορος μπροστά στο γεγονός ότι η εντατική καλλιέργεια της γης μπορεί να εξαντλήσει τα εδάφη και η αύξηση της κοινωνικής παραγωγικότητας να μην καταφέρει πλέον να αντισταθμίσει τη μείωση της «φυσικής παραγωγικότητας», η οποία «πρέπει να υπολογίζεται επίσης». Οι εισφορές σε κεφάλαιο (σε λιπάσματα) μπορούν μόνο να αναβάλουν τη ρήξη του κύκλου των τροφίμων που συνεπάγεται ο καπιταλιστικός εξαστισμός. Αργά ή γρήγορα το κεφάλαιο καταλήγει μάλιστα να προσκρούσει στη φυσική γονιμότητα η οποία συνιστά «ένα όριο, ένα σημείο εκκίνησης και μια βάση». Στην Κατάσταση τηςεργατικής τάξης στην Αγγλία, ο Ένγκελς, ηλικίας μόλις 22 χρονών τότε, ανησυχεί ήδη για τις συνέπειες του εξαστισμού και για το γεγονός ότι η μη επάνοδος της κοπριάς (και των περιττωμάτων) στο έδαφος μπορεί να διακόψει τον κύκλο των τροφίμων!
Ακόμα και αν δεν βγάζει όλα τα συμπεράσματα, ο Μαρξ δεν παύει να επικρίνει σαφέστατα την εγγενή στη λογική του κεφαλαίου τάση προς το ποσοτικό «απεριόριστο». Τάση που συμβαδίζει με την άρνηση ή την περιφρόνηση της ωφελιμότητας και της ποιότητας: «Η μόνη ωφελιμότητα που μπορεί να έχει γενικώς ένα αντικείμενο για το κεφάλαιο είναι η διατήρησή του ή το αβγάτισμά του. Είδαμε, μιλώντας για το χρήμα, πώς η αυτονομημένη αξία δεν είναι, ως τέτοια, ικανή για άλλη κίνηση πέρα από την ποσοτική, πέρα από το να αβγαταίνει. Σύμφωνα με την έννοιά της, είναι η πεμπτουσία όλων των αξιών χρήσης, αλλά, καθώς δεν είναι ποτέ παρά μια συγκεκριμένη ποσότητα χρήματος, το ποσοτικό της όριο έρχεται σε αντίφαση με την ποιότητά της.
Γι' αυτό ακριβώς τείνει μονίμως, εκ φύσεως, να ξεπεράσει το ίδιο της το όριο».|83| Ακολουθεί μια συγκριτική αναφορά της αυτοκρατορικής Ρώμης όπου η αξία είχε αυτονομηθεί «ως πλούτος-απόλαυση» (ή κατανάλωση πολυτελείας), σε βαθμό που πήρε τη μορφή μιας αχαλίνωτης σπατάλης η οποία έτεινε να ανυψώσει την ίδια την κατανάλωση σε φανταστικό απεριόριστο, όπου τα άτομα καταβρόχθιζαν, για παράδειγμα, σαλάτες μαργαριταριών κ.λπ.». Στη συσσώρευση του κεφαλαίου, η αξία δεν διατηρείται «παρά με τη μόνιμη τάση της να ξεπεράσει τοποσοτικό της όριο»:«Ο πλουτισμός είναι, έτσι, αυτοσκοπός». «Η μόνη δυνατή ελευθερία είναι η ορθολογική ρύθμιση από τον κοινωνικό άνθρωπο, από τους συνεταιρισμένους παραγωγούς των υλικών ανταλλαγών τους με τη φύση, ώστε να την ελέγχουν αντί να υφίστανται την τυφλή της δύναμη καινα επιτελούν αυτές τις ανταλλαγές δαπανώντας τις λιγότερες δυνάμεις και σε συνθήκες ανταποκρινόμενες στην ανθρώπινη φύση» γράφει ο Μαρξ στα πρόχειρα του Βιβλίου III του Κεφαλαίου.
Η ελευθερία που προσδοκά παραμένει εξαρτώμενη από τις συνθήκες της «ανθρώπινης φύσης». Πρέπει λοιπόν να εξοικονομεί τις κινητοποιούμενες δυνάμεις -να δαπανά το ελάχιστο!- και να αποκαταστήσει μια ορθολογική σχέση ανταλλαγής με τη φύση. Μένει να προσδιοριστεί αυτή η ορθολογική οικονομία κοινωνικά, από τους συνεταιρισμένους παραγωγούς. Οι οποίοι θα πρέπει να γνωρίζουν ότι η δυνητική ελευθερία δεν θα είναι ποτέ απόλυτη, αλλά θα παραμείνει περιορισμένη από το μερίδιο αναγκαιότητας που συνεπάγεται το γεγονός ότι το είδος ανήκει στη φυσική τάξη. Η εργασία με την ευρεία έννοια δεν είναι άλλο πράγμα από το μεταβολισμό που συναρτά την αναπαραγωγή του εμβίου με το περιβάλλον του. Είναι αδύνατον να καταργηθεί πλήρως αυτός ο καταναγκασμός χωρίς να διακοπεί ταυτόχρονα ο κύκλος της ζωής' είναι όμως δυνατόν να περιοριστεί ριζικά. Είναι η προϋπόθεση της ανάπτυξης του ανθρώπινου μέρους του φυσικού όντος: «Αυτή η δραστηριότητα θα συνιστά πάντα το βασίλειο της αναγκαιότητας. Από εκεί και πέρα αρχίζει η ανάπτυξη των ανθρώπινων δυνάμεων ως αυτοσκοπός, το πραγματικό βασίλειο της ελευθερίας, που δεν μπορεί να ακμάσει παρά αν θεμελιώνεται στο άλλο βασίλειο, εκείνο της αναγκαιότητας. Η ουσιώδης προϋπόθεση αυτής της ανάπτυξης είναι η συντόμευση της εργάσιμης μέρας».|84|
Σημειώσεις:
|72| Marx, Le Capital, ό.π., βιβλ.3, τομ 1, σελ.272
|73| Marx, New York Daily Tribune, 8 Αυγ.1853
|74| Karl Marx, Manuscritsde 1857-1858, ό.π.,τόμ. 1, σ. 247.
|75| Karl Marx, Le Capital, ό.π.,βιβλ. 1, κεφ. 26.
|76| Karl Marx, Manuscrits parisiens de 1844, Παρίσι, Editions sociales,
77.Kari Marx, Manuscrits de 1857-1858, ό.π. τομ. 1, σελ. 346-349.
|78| Πρόκειται για το Χάρτη του λαού που κυκλοφόρησε το 1834 και περιλάμβανε τα αιτήματα των χαρτιστών. (Σ.τ.Μ.)
|79| Friedrich Engels, Le Rοle du travail dans la transformation du singe en homme, Μπεζανσόν, Cardinal, 2003.
|80| Friedrich Engels, Dialectique de la nature,Παρίσι, Editions sociales,
x.x., σελ. 182-183 & 316.
|81| Βλ. Daniel Tanuro, «Marx, Mandel et les limites naturelles», Contretemps 20, Σεπτέμβριος 2007, ο. 113-128.
|82| Karl Marx, Theories sur la plus-value, 6.n.,τόμ. 2, Σελ. 357.
|83| Karl Marx, Manuscrits de 1857-1858, ό.π.,τόμ. 1, σ. 211.
|84| Kari Marx, Le Capital, ό.π., βιβλ. 3
Επιλεκτική βιβλιογραφία
Burckett Paul, Marxism and Ecological Economics (σειρά «Historical Materialism Books»), Λέιντεν-Βοστόνη, Brill, 2006.
Deleage Jean-Paul,Histoire de I'Scologie,Παρίσι, La Decouverte 1991.
Foster |ohn Bellamy, Marx's Ecology,Νέα Υόρκη, Monthly Review Press, 2000.
Foster John Bellamy, Ecology against Capitalism, Νέα Υόρκη, Monthly Review Press, 2002.
Freitag Michel, L'lmpasse de la globalisation, Μόντρεαλ, Ecosoci£te, 2008.
Schmidt Alfred, Le Concept de nature chez Marx,Παρίσι, PUF, 1982.
Sorel Georges, Les Illusions du progres, Παρίσι-Γενευη, Slatkine, 1981 (ελλ. έκδ.: Σορέλ Ζωρζ,
Οι ψευδαισθήσεις της προόδου,μτφ. Φανή Παπαδοπούλου, Αθήνα, Γνώση, 1990)
Vernadsky Vladimir, La Biosphkre,Παρίσι, Felix Alcan, 1926