Οι επαναστατικές παραδόσεις του αντιρατσισμού: Οι Εβραίοι και οι Κομμουνιστές

Η διαδεδομένη αντίληψη πως οι εβραϊκοί πληθυσμοί της Ευρώπης οδηγήθηκαν τυφλά και υπάκουα σαν «πρόβατα επί σφαγή» στα χιτλερικά στρατόπεδα εξόντωσης δεν αντιστοιχεί απόλυτα στην ιστορική πραγματικότητα. Η βαρύτητα του Ολοκαυτώματος στην ιστοριογραφία, τη συλλογική μνήμη και το δημόσιο λόγο, μοιραία υποφωτίζει το γεγονός πως εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίοι αντιστάθηκαν δυναμικά και πολύμορφα στην χιτλερική γενοκτονία. Αποτελώντας κύριο στόχο των ναζιστικών διώξεων, η υποστήριξή τους από τα εθνικοαπλευθερωτικά κινήματα όλων των κατεχόμενων χωρών ήταν μεγάλη και η συμμετοχή τους σε αυτά μαζική.

Αν και η συνδρομή είχε διάφορες μορφές (απόκρυψη Εβραίων από απλούς ανθρώπους, θεσμικές διαμαρτυρίες από πολιτικούς, δημάρχους ή εκκλησιαστικούς φορείς, έκδοση ψεύτικων ταυτοτήτων από αστυνομικούς), ήταν τις περισσότερες φορές συμβολική (διαβήματα, επιστολές διαμαρτυρίας στις αρχές) και περιορισμένη σε τοπικές πρωτοβουλίες. Αυτονόητα, το μεγαλύτερο βάρος της αλληλεγγύης στο πλέον ανελέητα διωκόμενο κομμάτι του πληθυσμού επωμίστηκε ο σφοδρότερος πολέμιος του φασισμού: τα κομμουνιστικά κόμματα.

Ατράνταχτη απόδειξη αυτής της διαπίστωσης είναι φυσικά οι δεκάδες χιλιάδες Εβραίοι που πολέμησαν στους παρτιζάνικους στρατούς της Σοβιετικής Ένωσης, της Λευκορωσίας, της Ουκρανίας, της Λιθουανίας, της Πολωνίας, της Γιουγκοσλαβίας, της Βουλγαρίας και της Ελλάδας. Στη Γιουγκοσλαβία, περίπου 5.000 Εβραίοι, άνδρες και γυναίκες εντάχθηκαν στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο και τον Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό (Παρτιζάνοι) του Τίτο, αριθμός που αντιστοιχεί στο 7% του προπολεμικού εβραϊκού πληθυσμού της χώρας. Ακόμα και στη Βουλγαρία, που δεν εφάρμοσε τα εντελλόμενα από τους Ναζί αντιεβραϊκά μέτρα, 460 Βούλγαροι Εβραίοι καταδικάστηκαν για τη συμμετοχή τους στην κομμουνιστική αντίσταση της χώρας και 125 σκοτώθηκαν ως αντάρτες, σε μάχες με στρατιωτικές μονάδες και χωροφύλακες.

Πολύ διακριτή ήταν η συμμετοχή στη γαλλική κομμουνιστική αντίσταση. Στη Γαλλία, ήδη από το φθινόπωρο του 1941, το Κομμουνιστικό Κόμμα (PCF) στρατολόγησε πολλούς νεαρούς Εβραίους για τις ομάδες που θα πραγματοποιούσαν βομβιστικές ενέργειες εναντίον γερμανικών στόχων και δολοφονίες Γερμανών στρατιωτικών. Οι περισσότεροι ήταν μετανάστες από άλλες χώρες. Μετά τους πρώτους εκτοπισμούς (Απρίλιος 1942), η συμμετοχή έγινε μαζικότερη και πιο συστηματική, μέσα από τις γραμμές του FTP-MOI (Francs-Tireurs et Partisans / Main d’ oeuvre immigree), της ειδικής οργάνωσης που συντόνιζε ένοπλα τμήματα στα κατεχόμενα αστικά κέντρα, συγκεκριμένα σε Παρίσι, Λυών, Μασσαλία και Τουλούζη.

Το ιδεολογικό κίνητρο ήταν αυτονόητα ισχυρό: «Αυτοί οι νεαροί Εβραίοι», που είχαν πυκνώσει τις γραμμές του PCF, «βρίσκονταν ήδη σε επαναστατική κατάσταση, περισσότερο ή λιγότερο στην παρανομία. Τουλάχιστον κάποιος συγγενής ή ολόκληρη η οικογένειά τους είχε συλληφθεί, και είχαν σίγουρα πολύ περισσότερο μίσος από οποιονδήποτε για τους εχθρούς, είτε επρόκειτο για Γερμανούς είτε για «collabo». Γνώριζαν πολύ καλά τι τους περίμενε σε περίπτωση σύλληψης και, με απλά λόγια, δεν είχαν τίποτε να χάσουν» (Claude Collin, Carmagnole et Liberte. Les etrangers dans la Resistance en Rhone-Alpes. Presses Universitaires de Grenoble, 2000). Σύμφωνα με την ονομασία που τους έδωσε ο Γάλλος ιστορικός Κλωντ Λεβί, ήταν οι «παρίες της Αντίστασης», ένα κοινωνικό περιθώριο που βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της μάχης.

ΕΑΜ: Σώστε τους Εβραίους

Είναι μια από τις πλέον αδιαμφισβήτητες αλήθειες (και παράλληλα από τις πλέον αποσιωπημένες) της ελληνικής ιστορίας πως ο μοναδικός αντιστασιακός φορέας που έθεσε με ρητό τρόπο, και μάλιστα από πολύ νωρίς, το ζήτημα-καθήκον της ενεργητικής προστασίας των Εβραίων στην Κατοχή ήταν το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ). Σύμφωνα με τη μαρτυρία της ηθοποιού και δραστήριας εαμίτισσας, Ολυμπίας Παπαδούκα, όταν στις αρχές του 1943 άρχισαν να γίνονταν ορατές οι γερμανικές προθέσεις, εμφανίστηκαν στους τοίχους της Αθήνας τα πρώτα συνθήματα «Σώστε τους Εβραίους –ΕΑΜ», με εντολή που έδωσε η Κομματική Οργάνωση Αθήνας του ΚΚΕ και η ΚΕ του ΕΑΜ στην ημιπαράνομη οργάνωση των Καλλιτεχνών.

Εκεί που ξέσπασε πρώτα η λαίλαπα, οι πρωτοβουλίες ήταν ανάλογες, και μάλιστα σε πολύ πιο δύσκολες συνθήκες. Τον Μάρτιο του 1943 η Εθνική Αλληλεγγύη Θεσσαλονίκης κυκλοφόρησε μια μοναδική προκήρυξη (που σήμερα φυλάσσεται στα αρχεία του ΚΚΕ) στην οποία οι κάτοικοι καλούνταν να ματαιώσουν τα γερμανικά σχέδια και να αντιδράσουν στους επικείμενους εκτοπισμούς των συμπολιτών τους.

Ήταν μια πράξη πολλαπλά επαναστατική, όχι μόνο γιατί απευθυνόταν σε μια γερμανοκρατούμενη πόλη που στέναζε κάτω από την τρομοκρατία αλλά γιατί στην ίδια πόλη είχε ξεσπάσει κάποια χρόνια πριν η επιδημία του ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, η Θεσσαλονίκη είχε γνωρίσει τάσεις αποκλεισμού και περιθωριοποίησης, αλλά και οργανωμένες μορφές αντισημιτικής δράσης.

Κάμπελ

Το κορυφαίο κρούσμα ρατσιστικού μίσους ήταν τα γεγονότα του εβραϊκού συνοικισμού Κάμπελ τον Ιούνιο του 1931: Ομάδες της φασιστικής οργάνωσης των «Τριών Έψιλον» (Εθνική Ένωσις Ελλάς ή, όπως παρέμεινε σκωπτικά έκτοτε «Έλληνες Εξοντώσατε Εβραίους»), με την προπαγανδιστική κάλυψη της (βενιζελικής) εφημερίδας «Μακεδονία» που είχε δημοσιεύσει άρθρα μέσα από τα οποία κατηγορούσε τους Εβραίους για «έλλειψη πατριωτισμού», οργάνωσαν τον εμπρησμό του συνοικισμού στον οποίον ζούσαν 220 φτωχές οικογένειες.

Η υποστήριξη των διωκόμενων δεν περιορίστηκε σε λέξεις. Όταν ξεκίνησαν να εκκενώνονται τα γκέττο της Θεσσαλονίκης και να ξεκινούν οι σιδηροδρομικές αποστολές με προορισμό το Άουσβιτς, μερικές δεκάδες νεαροί Εβραίοι κατάφεραν να βγουν από την πόλη καθοδηγημένοι από συνδέσμους της «οργάνωσης» που τους οδήγησαν με ασφάλεια στα τμήματα του ΕΛΑΣ στη Δυτική Μακεδονία. Κοινό χαρακτηριστικό αυτών των τολμηρών ήταν η νεαρή τους ηλικία, το γεγονός πως δε «βαραίνονταν» (ή επηρεάζονταν λιγότερο) από κάποιο ηθικό-θρησκευτικό χρέος απέναντι στην κοινότητα και μια μικρότερη ή μεγαλύτερη προδιάθεση στην Αριστερά.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Μωυσής Μπουρλάς, 24 ετών, εργάτης και συνδεμένος με την ΟΚΝΕ από τα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας. Στα απομνημονεύματά του με τον εμβληματικό τίτλο «Έλληνας, Εβραίος και Αριστερός» έγραφε: «Δεν φόρεσα ούτε στιγμή το κίτρινο άστρο. Γυρνούσα στις συνοικίες και στην πόλη μαζί με Χριστιανούς για να στρατολογήσουμε νέες και νέους Εβραίους για ν’ ανέβουν στο βουνό, στην Αντίσταση». H οικογένεια Μπουρλά –οι δύο γονείς και τα τρία παιδιά, Μωυσής, Σολομών και Ντόρα– κατέφυγαν στη Νάουσα, από όπου εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ. Ήταν από τους λίγους οι οποίοι διέφυγαν από την ομαδική εξόντωση της μεγαλύτερης εβραϊκής κοινότητας της χώρας.

Όσο κλιμακωνόταν ο αγώνας, η εαμική αντίσταση προσέφερε μονίμως περισσότερους ανθρώπους, μέσα και πρωτοβουλίες για να προστατεύσει τα θύματα των Ναζί. Τον Οκτώβριο του 1943, μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, οι Γερμανοί ανέλαβαν τον έλεγχο όλης της επικράτειας και τα Ες-Ες ξεκίνησαν να προωθούν το διωγμό των κοινοτήτων της κεντρικής και νότιας Ελλάδας.

Το δυνάμωμα όμως του ΕΛΑΣ και το δίκτυο των οργανώσεων του ΕΑΜ επέτρεψε σε χιλιάδες Εβραίους να εγκαταλείψουν έγκαιρα τις πόλεις τους χάρη στα εαμικά δίκτυα. Αποτέλεσμα ήταν οι κοινότητες της Αθήνας, του Βόλου, της Χαλκίδας, της Λάρισας και των Τρικάλων να καταγράψουν μικρές απώλειες στο Ολοκαύτωμα. Ο αρχιραββίνος της Αθήνας Ελιάου Μπαρτζιλάι, μαζί με την οικογένειά του, προωθήθηκε από το ΕΑΜ στην Πάρνηθα κι από εκεί στο Καρπενήσι, όπου φιλοξενήθηκε στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ.

Οι Εβραίοι της Χαλκίδας σώθηκαν σχεδόν όλοι χάρη στη Νομαρχιακή Επιτροπή Εύβοιας του ΕΑΜ και το 7ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Εκτός από τις οικογένειες που βρήκαν φιλοξενία στα εαμοκρατούμενα ορεινά χωριά της Θεσσαλίας, της Στερεάς Ελλάδας και της Ηπείρου και όσους δραστηριοποιήθηκαν σε βοηθητικές εργασίες στα χωριά, περίπου 700 εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ και πολέμησαν τους κατακτητές, ως ίσοι μεταξύ ίσων.

Χάρη στις πρωτοβουλίες της ΚΕ του ΕΑΜ, κάπου 1.500 εκκενώθηκαν από την παραλία των Τσακαίων, στην ανατολική ακτή της Εύβοιας, και μεταφέρθηκαν με καΐκια στις τουρκικές ακτές. Ακόμα και όσοι επέλεξαν να κρυφτούν με ψεύτικα ονόματα στην Αθήνα, ανάμεσα σε οικογένειες χριστιανών, γνώριζαν πως κάποια άγνωστη «οργάνωση» τους περιφρουρούσε από τους Γερμανούς και την γερμανοκαθοδηγούμενη Ειδική Ασφάλεια που εκβίαζε και απειλούσε με κατάδοση όποιον έδινε καταφύγιο σε Εβραίους.

Η συμπαράσταση του ΕΑΜ –όπως και των κομμουνιστών σε όλη την Ευρώπη– στους Εβραίους είναι ένα μάθημα τεράστιας πολιτικής σημασίας. Στη διάρκεια της χιτλερικής κατοχής, ο Δοσιλογισμός ανέβαζε σταδιακά τους τόνους των διαχωρισμών, του κοινωνικού αποκλεισμού και των ταξικών διχοτομήσεων.

«Παρείσακτοι»

Ο ρατσισμός και η στοχοποίηση «εσωτερικών εχθρών», όπως οι μικρασιάτες πρόσφυγες και οι Εβραίοι (που θεωρούνταν ξένοι και «παρείσακτοι» στο «εθνικό» σώμα), οι κομμουνιστές και τα φτωχά λαϊκά στρώματα (που ήταν ύποπτα ακριβώς επειδή ήταν φτωχά) αποτελούσαν βασική ιδεολογική δεξαμενή των δοσιλογικών κυβερνήσεων, μια αναβίωση των συνθημάτων του «Νόμου και της Τάξης», με πιο αυταρχικούς όρους και με χιτλερική νομιμοποίηση.

Αντίθετα, η κομμουνιστική αντίσταση απαντούσε «στα ίσα» πλειοδοτώντας σε συνθήματα αλληλεγγύης, συμπαράστασης στους διωκόμενους και ενσωμάτωσης όλων των «περιθωριακών» της κοινωνίας. Όποιος θεωρούνταν εχθρός των Ναζί και των συνεργατών τους για λόγους θρησκείας, καταγωγής, φυλής ή τάξης, ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της αντιφασιστικής στρατιάς. Ήταν η έμπρακτη υπέρβαση τόσο μιας πολιτικής ατζέντας που καλλιεργεί το μίσος και τον αποκλεισμό όσο και των συντηρητικών αντιλήψεων μιας ολόκληρης κοινωνίας. Και το αντιρατσιστικό μήνυμα που έδωσε η Αριστερά εκείνα τα χρόνια αποτελεί πολύτιμο παράδειγμα στο σήμερα.