Ernest Mandel

Ηθικές ρίζες και κοινωνικές αιτίες

των φασιστικών εγκλημάτων

La Gauche, 24 Δεκεμβρίου 1966

Οι ιμπεριαλιστικοί πόλεμοι συνεπάγονται χίλιες φρικαλεότητες και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, όπως αυτά που διαπράττει σήμερα ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός στο Βιετνάμ. Αλλά αυτό το γεγονός δεν πρέπει να μας οδηγήσει να χάσουμε από τα μάτια μας τις ιδιαιτερότητες του φασισμού, που τον διακρίνουν από άλλες μορφές της εξουσίας του Κεφαλαίου, ούτε να ταυτίσουμε τους σπόρους του φασισμού με την πλήρη άνθισή του.

Η διαμάχη που προκάλεσε το βιβλίο της Χάνα Άρεντ δεν πρόκειται να σβήσει. Ο André Frankin προσέφερε, λοιπόν, στους αναγνώστες της "La Gauche" μια υπηρεσία, ενημερώνοντάς τους με ειλικρίνεια για τις θέσεις που υπερασπίστηκε αυτή η Αμερικανίδα κοινωνιολόγος στο ζήτημα της δίκης του Άΐχμαν. Καθώς όμως αυτή η παρουσίαση είναι σε μεγάλο βαθμό μη κριτική, είναι απαραίτητο να επισημανθούν ορισμένες από τις αδυναμίες αυτών των θέσεων.

Πειθαρχία και τυφλή υπακοή

Σε μια κοινωνία διαιρεμένη σε τάξεις, η κοινωνική πειθαρχία που είναι απαραίτητη για την επιβίωση κάθε κοινωνίας προϋποθέτει συγκεκριμένες μορφές καταναγκασμού, οι οποίες συνοψίζονται στο θεσμό που ονομάζεται κράτος. Μπορούμε, κατά συνέπεια, να πούμε ότι η υπακοή στους νόμους συνεπάγεται "δυνητικά" τη δυνατότητα εγκλημάτων γενοκτονίας, αφού οι νόμοι αυτοί μπορεί να είναι απάνθρωποι; Αυτή η θέση δεν επιτρέπει να απαντηθεί το ερώτημα "Πώς έγινε αυτό δυνατό; », επειδή παρακάμπτει το πραγματικό πρόβλημα. Το ιδιαίτερο στον φασισμό είναι ακριβώς το γεγονός ότι δίνει εντολές πρωτοφανείς και δυσανάλογες σε σχέση με αυτές που δίνουν τα σύγχρονα βιομηχανικά κράτη υπό κανονικές συνθήκες λειτουργίας.

Μπορούμε να δούμε πού οδηγεί το σόφισμα της Χάνα Άρεντ. Προσπαθώντας να "ευτελίσουμε" την περίπτωση του Άιχμαν, παρουσιάζοντάς την ως την περίπτωση ενός απλού δημόσιου υπαλλήλου που επιθυμεί να ικανοποιήσει τους ανωτέρους του μέσω της τυφλής υπακοής, αγνοούμε όλα όσα ήταν ιδιαίτερα και διαφορετικά στην υπακοή που απαιτούνταν από τους ναζιστές δημόσιους υπαλλήλους σε σύγκριση με την υπακοή που απαιτούνταν από τους δημόσιους υπαλλήλους σε ένα άλλο κράτος. Ζητήστε από έναν υπάλληλο ενός βελγικού, αμερικανικού ή σοβιετικού υπουργείου να συντάξει ένα διάταγμα που να απαιτεί τη θανάτωση 10.000 βρεφών. Όλοι θα ουρλιάξουν από φρίκη, χωρίς να είναι τέρατα νοημοσύνης.

Γιατί θα αντιδράσουν έτσ; Επειδή ο τρόπος με τον οποίο είναι δομημένη η κοινωνία τους δίνει χίλιες δυνατότητες να προσφύγουν εναντίον αυτής της απάνθρωπης εντολής. Επειδή γνωρίζουν ότι θα υπάρχουν όχι μόνο χιλιάδες συμπολίτες τους, αλλά και ισχυροί θεσμοί, κόμματα, συνδικάτα, ενώσεις κάθε είδους. Εκκλησίες, Τύπος, ραδιόφωνο, που θα "στηρίξουν την αντίστασή τους ». Γιατί, με άλλα λόγια, αυτή η εντολή δεν έχει πραγματικά καμία πιθανότητα να εφαρμοστεί.

Ο φασισμός έχει κοινωνικές και όχι ηθικές ρίζες

Το κοινωνικό πρόβλημα του φασισμού είναι ακριβώς αυτό που εστιάζεται στο πώς οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι οποίοι κανονικά είναι προικισμένοι με το ίδιο ελάχιστο ηθικό αίσθημα, ήταν σε θέση να αγνοήσουν αυτό το ηθικό αίσθημα προκειμένου να εκτελέσουν απάνθρωπες εντολές. Λέμε "δημόσιοι υπάλληλοι", όχι "Γερμανοί δημόσιοι υπάλληλοι", επειδή μπορεί εύκολα να αποδειχθεί ότι στις περισσότερες από τις κατεχόμενες χώρες υπήρξαν άνθρωποι που ήταν σε θέση να εκτελούν εντολές με την ίδια απάνθρωπη συνέπεια που χαρακτήρισε τους Γερμανούς δημόσιους υπαλλήλους.

Αυτό που πρέπει να αποσαφηνιστεί είναι γιατί κάποιοι άνθρωποι οδηγήθηκαν σε τέτοιους αφύσικους βαθμούς παραίτησης από την ηθική και κριτική κρίση. Και η απάντηση είναι γνωστή σε εκείνους που κατανοούν τη φύση του φασισμού: διάλυση και φυσική καταστροφή των κέντρων αντίστασης, κυρίως των εργατικών οργανώσεων και των συνδικάτων. Κατάργηση κάθε νόμιμης αντιπολίτευσης. Εξατομίκευση των εργαζομένων και των αντικομφορμιστών διανοουμένων. Κυριαρχία της τρομοκρατίας και της ρουφιανιάς. Απελπισία και έλλειψη πολιτικών προοπτικών. Αναγκαστικό μάντρωμα και πλύση εγκεφάλου ολόκληρου του πληθυσμού. Γενικευμένος φόβος, με τα παιδιά να εκπαιδεύονται συστηματικά να καταγγέλλουν τους γονείς τους, κ.λπ. κ.λπ.

Υπό αυτές τις συνθήκες, κάθε ατομική άρνηση υπακοής μετατρέπεται σε μεμονωμένη πράξη πολιτικής εξέγερσης κατά του παντοδύναμου Κράτους, η οποία είναι σχεδόν βέβαιο ότι οδηγεί στην πιο σκληρή κακοποίηση ή ακόμη και στο θάνατο. Υπήρξαν χιλιάδες άνδρες και γυναίκες στη Γερμανία που πήραν αυτά τα ρίισκα. Η συντριπτική πλειοψηφία δεν είχε το θάρρος να το κάνει. Αμφιβάλλουμε πολύ αν υπό παρόμοιες συνθήκες, η αναλογία θα ήταν πολύ διαφορετική σε άλλες χώρες.

Πώς μπορεί να δημιουργηθεί ένα τέτοιο Κράτος; Την κύρια ευθύνη φέρουν τα μεγάλα τραστ και τα μονοπώλια, τα οποία έδωσαν στον Χίτλερ τη δύναμη να συντρίψει τις εργατικές οργανώσεις και να "δολοφονήσει" τη γερμανική οικονομία εις βάρος των εργαζομένων.

Αλλά πού κολλάει ο Άιχμαν σε όλα αυτά; Ο Άιχμαν δεν έχει καμία δικαιολογία. Δεν ήταν ένας από τους παθητικούς εκτελεστές ή τα θύματα του ναζισμού. Ήταν ένα από τα κύρια εργαλεία της δικτατορίας. Δεν έχει κανένα δικαίωμα να κρύβεται πίσω από το επιχείρημα της "υπακοής". Επειδή είχε επιλέξει συνειδητά ένα σύστημα κυριαρχίας που διακήρυττε από νωρίς την περιφρόνησή του για τον Άνθρωπο και την πρόθεσή του να εγκαθιδρύσει την κυριαρχία του γερμανικού ιμπεριαλισμού στην Ευρώπη, εν ανάγκη με την εξόντωση ολόκληρων λαών. Χιλιάδες Γερμανοί δημόσιοι υπάλληλοι, ακόμη και μέλη του ναζιστικού κόμματος, μπόρεσαν να αρνηθούν να κάνουν καριέρα στα SS υπό αυτές τις συνθήκες. Ο Άιχμαν επέλεξε την καριέρα του δήμιου. Αυτή ήταν η πραγματική αρχή του εγκλήματός του.

Όταν ο Άιχμαν διαλαλεί ότι "κανείς" δεν του είπε να μην υπακούσει σε απάνθρωπες διαταγές, λέει ξεδιάντροπα ψέματα και η Χάνα Άρεντ είναι αρκετά αφελής που δεν καταγγέλει το ψέμα του. Οι Γερμανοί αντιστασιακοί μοίρασαν εκατοντάδες χιλιάδες προκηρύξεις μεσούντος του πολέμου, καλώντας το λαό τους να μην υπακούσει σε απάνθρωπες διαταγές. Ως ένας από τους ηγέτες της Reichssicherheitshauptambt, ο Άιχμαν πρέπει να είδε και να διάβασε πολλές τέτοιες προκηρύξεις. Έβγαλε το συμπέρασμα ότι έπρεπε να συλλάβει, να βασανίσει και να εκτελέσει αυτούς του γενναίους αντιστασιακούς, και όχι ότι έπρεπε να εξετάσει προσεκτικά τη συνείδησή του.

Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς οι καλόπιστοι άνθρωποι μπορούν να δεχτούν αυτή τη θλιβερή δικαιολογία ενός δήμιου, ο οποίος δεν έχασε την αλαζονεία και έπαρση του παρά μόνο όταν έχασε τη δύναμή του να τρομοκρατεί ανθρώπους και να σκοτώνει συνειδήσεις με φυσική βία.

Όταν η εξατομίκευση των ατόμων, απέναντι στην τρομοκρατική μηχανή των Ναζί, ξεπεράστηκε στιγμιαία από την είσοδο στο παιχνίδι των θεσμών που ήταν ακόμη στιβαροί, η ισορροπία δυνάμεων μπόρεσε να αντιστραφεί. Ήταν αρκετό για την Εκκλησία να διακηρύξει από τους άμβωνες σε όλη τη Γερμανία την αντίθεσή της στη δολοφονία των ψυχασθενών και των διανοητικά καθυστερημένων - η οποία είχε προκαλέσει εκατό χιλιάδες θύματα πριν σκοτωθεί ο πρώτος Εβραίος! - για να αναγκαστεί ο Χίτλερ να κάνει πίσω. Το γεγονός ότι δεν διαβάστηκε σε όλες τις γερμανικές εκκλησίες η ίδια διακήρυξη (1) κατά της δολοφονίας των Εβραίων (αναμφίβολα από φόβο μήπως αποδιοργανωθεί το Ανατολικό Μέτωπο, το "έπαλξη κατά του μπολσεβικισμού"), βαραίνει πάρα πολύ στη ζυγαριά των ευθυνών για το πιο τερατώδες έγκλημα του εικοστού αιώνα.

(1) Η θέση της Hannah Arendt ότι "όλοι οι Γερμανοί γνώριζαν" είναι προφανώς παράλογη και δεν μπορεί να υποστηριχθεί από μεμονωμένες μαρτυρίες, από τις οποίες εξάλλου δεν μπορεί να προκύψει παρά μόνο αυθαίρετα και καταχρηστικά.

Επιμέλεια: Γιώργος Μητραλιάς