Ernest Mandel
Σοσιαλισμός και ατομικά δικαιώματα*
Η ενδιαφέρουσα συζήτηση του Harry Brighouse και του Milton Fisk για το σοσιαλισμό και τα ατομικά δικαιώματα στο ATC 29 (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1990) πάσχει από μια μηχανιστική αντιπαράθεση του σοσιαλισμού -καλύτερα, της εργατικής εξουσίας- με τα ατομικά δικαιώματα.
Θα υποστηρίξουμε εδώ ότι, αντί να είναι αντίθετες (τουλάχιστον εν μέρει), η συλλογική κοινωνική εξουσία και η πληρέστερη δυνατή πραγμάτωση των ατομικών δικαιωμάτων αλληλοσυμπληρώνονται σε όλη τη μεταβατική περίοδο μεταξύ καπιταλισμού και κομμουνισμού.
Είναι απολύτως συμπληρωματικές σε μια κομμουνιστική κοινωνία στην οποία, για να τσιτάρουμε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, "η ελεύθερη ανάπτυξη όλων εξαρτάται από την ελεύθερη ανάπτυξη κάθε [ατόμου]".
Η μόνη εξαίρεση είναι αυτή του βίαιου εμφυλίου πολέμου στον οποίο ομάδες δολοφονούν εργάτες, αγρότες, ιδιαίτερα γυναίκες και παιδιά. Αυτές οι ομάδες προφανώς δεν επιτρέπεται να οργανώνονται, να διαδηλώνουν, να μιλούν ή να γράφουν ελεύθερα σε όλες αυτές τις περιοχές των οποίων έχουν χάσει τον έλεγχο: Κανένας αναρχικός ή σοσιαλδημοκράτης δεν ήταν πρόθυμος να παραχωρήσει πολιτικά δικαιώματα στο (φασιστικό κίνημα της) Φάλαγγας στη Βαρκελώνη, στη Μαδρίτη, στη Βαλένθια ή τση Μάλαγα τον Αύγουστο του 1936.
Μπορούμε να καταδείξουμε τη θέση μας θέτοντας πρώτα το πρόβλημα της ελευθερίας του Τύπου. Πιστεύουμε ότι ο Milton Fisk κάνει λάθος όταν δηλώνει ότι η απεριόριστη ελευθερία του Τύπου είναι αδύνατη, δεδομένων των εκτιμήσεων σχετικά με την "αντικειμενική ενημέρωση" και τον "έλεγχο των εργατικών συμβουλίων".
Είμαστε υπέρ ενός συστήματος στο οποίο κάθε ομάδα πολιτών θα έχει εγγυημένη πρόσβαση στα τυπογραφεία (και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης γενικότερα) αυστηρά ανάλογη με την υποστήριξη που μπορεί να κινητοποιήσει, αρχικά με τη μορφή υπογραφών, και στη συνέχεια βεβαιωνόμενη από τις πραγματικές πωλήσεις ή το πραγματικό κοινό τηλεθέασης στην περίπτωση της τηλεόρασης.
Για παράδειγμα: Είκοσι χιλιάδες άνθρωποι θα μπορούσαν να αποκτήσουν το δικαίωμα να εκδίδουν μια ημερήσια εφημερίδα, πέντε χιλιάδες μια εβδομαδιαία, δύο χιλιάδες μια δεκαπενθήμερη, χίλιοι μια μηνιαία, ένας μικρότερος αριθμός μια σελίδα, και στη συνέχεια μισή σελίδα σε ένα "μικτό" μηνιαίο περιοδικό.
Ο μόνος περιορισμός είναι ο υλικός. Ενώ ένα πανεθνικό όργανο (ένα συνέδριο εργατικών και λαϊκών συμβουλίων ή ένα "επιμελητήριο παραγωγών" σε μια πολυμελή αντιπροσωπευτική δομή) θα χορηγούσε στα μέσα μαζικής ενημέρωσης ένα συγκεκριμένο ποσοστό των συνολικών πόρων, οι παραγωγοί του τομέα των μέσων ενημέρωσης, οι εργαζόμενοι στην εκτύπωση, οι τεχνικοί της τηλεόρασης και τα παρόμοια, δεν μπορούν να εξαναγκαστούν να έχουν ένα φόρτο εργασίας που υπερβαίνει το μέγιστο που οι ίδιοι έχουν αποφασίσει δημοκρατικά.
Αυτό συνεπάγεται το δικαίωμά τους να προσαρμόσουν τα νούμερα που αναφέρθηκαν παραπάνω ως παραδείγματα αυτής της ελευθερίας τους, όσο η κοινωνία δεν θα έχει εξασφαλίσει πρόσθετες επενδύσεις (εξοπλισμός και απασχόληση) για την εξάλειψη της αντίφασης.
Κανένας περιορισμός της έκφρασης
Όμως αυτός ο υλικός περιορισμός δεν περιορίζει σε καμία περίπτωση την ελευθερία όλων των ατόμων να εκφράζουν ελεύθερα τις ιδέες τους. Το γεγονός ότι ορισμένα άτομα θα πρέπει να το κάνουν αυτό σε μια δεκαπενθήμερη αντί για μια εβδομαδιαία εφημερίδα δεν περιορίζει την ίδια την ελευθερία έκφρασης. Οποιοσδήποτε περιορισμός αυτής της ελευθερίας για λόγους "αντικειμενικότητας" ή "δικαιοσύνης" ή "υπευθυνότητας" στην ενημέρωση ενδεχομένως υπονομεύει την ελευθερία του Τύπου για όλους.
Καθώς τα συγκεκριμένα όργανα θα πρέπει να αποφασίσουν για τα κριτήρια της "αντικειμενικότητας", καθώς τα κριτήρια αυτά είναι εξ ορισμού τουλάχιστον εν μέρει υποκειμενικά και δεν μπορεί να υπάρξει απόλυτη συναίνεση γι' αυτά, καθώς επομένως θα υπάρχουν διχασμένες ψηφοφορίες γι' αυτά, και καθώς οι πλειοψηφίες μπορούν να αλλάζουν και θα αλλάζουν, ο καθένας και η κάθε μία μπορεί ξαφνικά να βρεθεί σε μια κατάσταση όπου κάποιες από τις απόψεις του/της θα κριθούν "ανεύθυνες".
Επιπλέον, οποιοσδήποτε περιορισμός της ελευθερίας του Τύπου με εκτιμήσεις περί "αντικειμενικότητας", δηλαδή έλεγχος του περιεχομένου, συνεπάγεται ένα μέσο ελέγχου, δηλαδή ένα μέσο λογοκρισίας. Θα πρέπει κανείς να ξαναδιαβάσει την έξοχη πολεμική του Μαρξ κατά κάθε μορφής λογοκρισίας για να κατανοήσει τις καταστροφικές επιπτώσεις τους. Η "ανεύθυνη", η "υποκειμενική" ενημέρωση, η "παραπληροφόρηση" είναι κακά πράγματα. Αλλά είναι μικρότερα κακά από οποιαδήποτε μορφή λογοκρισίας.
Η αλήθεια μέσω της συζήτησης
Ωστόσο, υπάρχει ένας πιο θεμελιώδης λόγος για τον οποίο οποιοσδήποτε περιορισμός της ελευθερίας του Τύπου είναι επιζήμιος για τα συμφέροντα των εργαζομένων και δυσχεραίνει την οικοδόμηση του σοσιαλισμού.
Δεν υπάρχουν οριστικά αποδεδειγμένοι τελικοί "κανόνες" ή "νόμοι" σχετικά με τη φύση του σοσιαλισμού και τους τρόπους ή τα μέσα για την επίτευξη μιας καλής κοινωνίας (πιο σωστά: μιας ποιοτικά καλύτερης κοινωνίας). Η κοινωνία κατά την οικοδόμηση του σοσιαλισμού είναι ένα τεράστιο εργαστήριο διαδοχικών, συχνά αντιφατικών πειραμάτων.
Πολλά λάθη θα διαπραχθούν αναπόφευκτα στη διάρκεια αυτής της περιόδου. Το βασικό ερώτημα δεν είναι αν τα λάθη μπορούν να αποφευχθούν. Αυτό είναι απολύτως αδύνατο. Το βασικό ερώτημα είναι αν τα λάθη και οι συνέπειές τους μπορούν να περιοριστούν και πόσο γρήγορα μπορούν να διορθωθούν.
Αλλά αυτό απαιτεί ακριβώς την όσο το δυνατόν πιο πλήρη έκφραση των αντιπροτάσεων της μειοψηφίας, ενόσω αναπτύσσονται λαθεμένες προτάσεις της πλειοψηφίας. Αυτό με τη σειρά του απαιτεί απεριόριστη πολιτική δημοκρατία (πολυκομματική, πολυπλατφορμική δημοκρατία), η οποία δεν μπορεί να εφαρμοστεί χωρίς απεριόριστη ελευθερία του Τύπου.
Οποιαδήποτε εναλλακτική θέση προϋποθέτει το αλάθητο κάποιου ("Το κόμμα έχει πάντα δίκιο"), οδηγώντας στο συμπέρασμα που μοιράζονται από τη μια μεριά η Καθολική Εκκλησία, το Ισλάμ ή ο ορθόδοξος εβραϊκός κλήρος από την άλλη, οι σταλινικοί και οι μαοϊκοί: "Δεν μπορείτε να παραχωρήσετε τα ίδια δικαιώματα στην Αλήθεια και το Ψέμα, σε αυτούς που υπερασπίζονται το προλεταριάτο και στους καπιταλιστές-αναγνώστες" κ.λπ.
Η απάντηση των μαρξιστών σ' αυτές τις σοφιστείες είναι: "Η απάντηση των μαρξιστών σ' αυτές τις σοφιστείες είναι η εξής: Δεν μπορείς να αγωνιστείς για την αλήθεια, να ανακαλύψεις την αλήθεια, η οποία δεν είναι ποτέ οριστική, χωρίς την πληρέστερη δυνατή συζήτηση, δηλαδή την πληρέστερη ελευθερία της γνώμης, την ελευθερία του Τύπου. Όπως έγραψε ο Φρίντριχ Ένγκελς προς την ηγεσία της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας: Το κόμμα χρειάζεται τη σοσιαλιστική επιστήμη, και αυτή δεν μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς την πιο πλήρη ελευθερία κίνησης.
Δεν υπάρχει περίπτωση στην οποία η ελευθερία του Τύπου θα μπορούσε να αποσυνδεθεί από την άνθηση της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, της πολυκομματικής/
Έτσι, αυτό με το οποίο έχουμε να κάνουμε δεν είναι η διαφορά μεταξύ της αστικής δημοκρατίας και της προλεταριακής, σοβιετικής δημοκρατίας. Έχουμε να κάνουμε με τις προϋποθέσεις για την εφαρμογή της σοσιαλιστικής δημοκρατίας και για τη διασφάλιση ότι η εργατική εξουσία είναι πραγματική και όχι ψεύτικη.
Ενάντια σε κάθε δεσποτισμό
Ούτε είναι αλήθεια ότι η ανάγκη για δημοκρατία των παραγωγών/καταναλωτών, δηλαδή η ανάγκη επέκτασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ελευθερίας στην οικονομική σφαίρα, θα μπορούσε με οποιονδήποτε τρόπο να έρθει σε σύγκρουση με την απεριόριστη ελευθερία του Τύπου.
Η οικονομική ελευθερία των παραγωγών να κατακτήσουν τον έλεγχο της ζωής τους, των συνθηκών εργασίας και διαβίωσής τους, δεν εξαρτάται μόνο από την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας των (μεγάλων) μέσων παραγωγής και ανταλλαγής. Συνεπάγεται όχι μόνο τη χειραφέτησή τους από την κυριαρχία των νόμων της αγοράς και του κινήτρου του κέρδους, από τις ανάγκες της συσσώρευσης του κεφαλαίου, από κάθε σύνολο "νόμων" που τους επιβάλλεται ενάντια στη θέλησή τους.
Βασίζεται επίσης στο δικαίωμά τους και στην πραγματική τους δύναμη να ξεφύγουν από το δίλημμα "είτε κρατικός δεσποτισμός είτε δεσποτισμός της αγοράς". Βασίζεται στην ικανότητά τους να αποφασίζουν ελεύθερα, συλλογικά και συνειδητά τι θα παράγουν, πώς θα παράγουν και πώς θα διανέμουν τουλάχιστον ένα σημαντικό μέρος της τρέχουσας παραγωγής.
Αλλά η μάζα των παραγωγών/καταναλωτών δεν είναι εντελώς ομοιογενής ούτε στα συμφέροντά της, ούτε στη συνείδησή της, στους τρόπους με τους οποίους αντιλαμβάνεται αυτά τα συμφέροντα. Κατά συνέπεια, είναι αναπόφευκτες οι διαφορές απόψεων σχετικά με τις προτεραιότητες και, συνεπώς, σχετικά με τις βασικές αποφάσεις.
Αν η πολυκομματική, πολυπλατφορμική δημοκρατία και η ελευθερία του Τύπου περιορίζονται με οποιονδήποτε τρόπο, τομείς της εργατικής τάξης, και όχι απομεινάρια της καπιταλιστικής τάξης, περιορίζονται στην οικονομική τους ελευθερία ως παραγωγοί/καταναλωτές.
Η οικονομική ελευθερία σε μακροοικονομικό και μακροκοινωνικό επίπεδο συνεπάγεται τη δυνατότητα των εργαζομένων να επιλέγουν μεταξύ εναλλακτικών προτάσεων οικονομικής ανάπτυξης και εναλλακτικών, εσωτερικά συνεκτικών μοντέλων αναπτυξιακών σχεδίων. Αυτό δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς την πληρέστερη ελευθερία της συζήτησης και του Τύπου.
Το δικαίωμα να κάνεις λάθος
Επιπλέον, δεν είναι καθόλου εξασφαλισμένο ότι οι εργαζόμενοι θα κάνουν πάντα τις σωστές επιλογές, εκείνες που οδηγούν στα καλύτερα δυνατά μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα αποτελέσματα. Η ιδέα ότι "η πλειοψηφία έχει πάντα δίκιο" είναι εξίσου μη ρεαλιστική με την ιδέα ότι "το κόμμα (ή οι ειδικοί, ή οι φιλόσοφοι, ή οι επιστήμονες) έχουν πάντα δίκιο".
Η δημοκρατία δεν προϋποθέτει τέτοιες δεισιδαιμονίες. Προϋποθέτει το δικαίωμα του λάθους για τις πλειοψηφίες. Το σκεπτικό πίσω από αυτό το δικαίωμα είναι η ανάγκη και η ικανότητα ατων εργαζομένων να αυτο-εκπαιδεύονται, η ικανότητά τους να διορθώνουν τα λάθη τους με μια διαδικασία δοκιμών και λαθών, να ανακαλύπτουν τον καλύτερο δυνατό δρόμο οικονομικής ανάπτυξης με μια διαδικασία διαδοχικής προσέγγισης.
Η ιδέα της αυτο-εκπαίδευσης των παραγωγών/καταναλωτών μέσω της αυτενέργειάς τους είναι το αποφασιστικό προσδιοριστικό χαρακτηριστικό του μαρξικού σοσιαλισμού έναντι οποιασδήποτε άλλης έννοιας σοσιαλισμού πατερναλιστικής/ελιτίστικης φύσης. Αλλά η αυτομόρφωση των εργαζομένων δεν μπορεί να εφαρμοστεί χωρίς την πληρέστερη δυνατή ελευθερία της συζήτησης, του διαλόγου, της αντιπαράθεσης των αντίθετων ιδεών.
Έτσι, η ελευθερία έκφρασης των "λαθεμένων ιδεών" γίνεται παραδόξως προϋπόθεση για την επαρκή ανακάλυψη και υπεράσπιση πιο σωστών ιδεών ("απόλυτα σωστές" ιδέες δεν υπάρχουν). Δεν υπάρχει άλλος τρόπος αυτο-εκπαίδευσης των εργαζομένων από την αυξανόμενη συμμετοχή τους σε συζητήσεις σχετικά με τις θεμελιώδεις επιλογές τους.
Αν δεν υπήρχαν "λαθεμένες ιδέες", θα έπρεπε να τις εφεύρουμε για να καταλήξουμε στην πιο αποτελεσματική οικονομική πολιτική. (Μην ανησυχείτε: δεν θα χρειαστεί να φτάσουμε σε αυτό το σημείο- οι "λαθεμένες ιδέες" θα επιβιώσουν στο ορατό μέλλον).
Σύγκρουση στην αταξική κοινωνία
Σε αυτό το σημείο μπορούμε να γενικεύσουμε τη συλλογιστική. Δεν μπορούμε να δεχτούμε την παραδοχή των "εξισωτικών φιλελεύθερων", που τουλάχιστον εν μέρει υιοθετήθηκε από τον Harry Brighouse, ότι υπάρχει κάποια αναπόφευκτη αντίθεση μεταξύ της "ιδιωτικής σφαίρας" και της συλλογικής σφαίρας. Χρησιμοποιώντας την λέξη "κυβέρνηση" αντί για "συλλογική" απλώς μπερδεύει το ζήτημα. Αποδέχεται, χωρίς απόδειξη, ότι το κράτος, δηλαδή η γραφειοκρατία, είναι ο μόνος δυνατός διαμεσολαβητής μεταξύ αντικρουόμενων ατομικών συμφερόντων.
Ακριβώς επειδή οι μαρξιστές συμφωνούν με τον Brighouse ότι μια αταξική κοινωνία, για να μην αναφέρουμε την κοινωνία στη μεταβατική περίοδο, δεν θα είναι "χωρίς συγκρούσεις", οι δημοκρατικοί μηχανισμοί διαμεσολάβησης μεταξύ των συγκρουόμενων συμφερόντων των ατόμων είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορούν να ανακαλυφθούν και να διασφαλιστούν σταδιακά τόσο τα συμφέροντα του ατόμου όσο και τα συμφέροντα της συλλογικότητας.
Η δημοκρατικά (και όχι γραφειοκρατικά) συγκεντρωτική αυτοδιαχείριση και αυτοδιοίκηση παίρνει τη μορφή αποκεντρωμένης και όλο και πιο κατακερματισμένης άσκησης εξουσίας.
Η ιδέα ότι ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας μεταξύ "αφεντικών" και "διαφεντευόμενων" μπορεί να ξεπεραστεί δεν σημαίνει ότι "όλοι (συν)αποφασίζουν για τα πάντα". Συνεπάγεται ότι λειτουργούν δίπλα-δίπλα δεκάδες, αν όχι εκατοντάδες δημοκρατικά εκλεγμένα και λειτουργικά όργανα αυτοδιοίκησης. (Σχεδόν) όλοι συμμετέχουν σε αρκετά από αυτά.
Είναι μάλλον απίθανο μια μεγάλη μειοψηφία ατόμων να παραμένει πάντα και σε όλα αυτά τα όργανα μόνιμα μειοψηφία και επομένως να αισθάνεται απογοητευμένη, όπως υποστηρίζει ο Brighouse. Αν οι μικρές μειονότητες το κάνουν, το πρόβλημα αυτό, στο βαθμό που δεν είναι πρόβλημα ψυχοπαθολογίας, μπορεί να σβήσει σταδιακά μέσα από πρακτικές αναζήτησης συναίνεσης.
Υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία σχετικά με τις τεχνικές μείωσης των συγκρούσεων. Η βασική διάκριση είναι αυτή μεταξύ των "συναινετικών πολιτικών" όσο επιβιώνουν οι κοινωνικές διαφορές και οι ανταγωνισμοί από τη μια πλευρά, και των "συναινετικών πολιτικών" όπου αντιμετωπίζονται μόνο οριακές ατομικές διαφορές από την άλλη. Η πρώτη εφαρμογή της συναίνεσης πρέπει να απορριφθεί εκ προοιμίου- καθώς γίνεται πάντα εις βάρος των αδικημένων, η δεύτερη εφαρμογή της συναίνεσης πρέπει να προωθηθεί συνειδητά.
Και στις δύο περιπτώσεις, το συμφέρον της συλλογικότητας εξυπηρετείται καλύτερα με την άνευ όρων υπεράσπιση των ατομικών δικαιωμάτων, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχουν δικαιώματα για όλους (το ατομικό δικαίωμα για απεριόριστη ιδιωτική συσσώρευση πλούτου δεν μπορεί ποτέ να εφαρμοστεί στην πράξη για όλα τα άτομα).
Υπάρχει μια υλική προϋπόθεση για τη γενικευμένη δομημένη αυτοδιαχείριση και αυτοδιοίκηση: η ριζική μείωση της εργάσιμης ημέρας και της εργάσιμης εβδομάδας για όλους. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.
* Against the Current, Νο 32, Μάιος/Ιούνιος 1991
Επιμέλεια: Γιώργος Μητραλιάς